Мустамлака харитаси ва унутилган ҳақиқат
Тарихни мағлубиятга учраганлар эмас, ғолиблар ёзади. Хусусан, собиқ империялар ўзларининг мустамлакачилик тарихини гўзал ранглар билан бўяб, ўз кенгайишларини “цивилизацион вазифа” деб, босқинчиликларини эса илмий жасорат сифатида кўрсатишга ҳаракат қилади. Бундай муносабатни Қирғизистонда ҳайкали ўрнатилган ва хатто почта конвертларида сурати қўлланилган Петр Семёнов-Тян-Шанскийнинг фаолиятида ҳам кўриш мумкин. Газета ва дарсликларда у Тян-Шан тоғлари ва Иссиқкўлни кашф этган холис илмий тадқиқотчи сифатида кўрсатилади. Бироқ, бу илмий изланишнинг орқасида босқинчилик сиёсатининг ҳақиқий мақсадлари яширинган бўлиб, хариталар янги ҳудудларни бўйсиндиришнинг биринчи қадами эди. Рус офицери Петр Семёнов-Тян-Шанский шунчаки “тадқиқот” ўтказган эмас, балки разведка хизматини амалга оширган. У стратегик жараёнлар, ресурслар ва аҳоли пунктлари устида кузатув ишларини олиб борган. Унинг экспедицияси минтақани ҳарбий ва маъмурий босиб олишга қаратилган тартибли тайёргарликнинг бир қисми эди. Ҳар қандай босқинчилик сиёсати олдидан илмий ёки маданий экспедиция олиб борилади, сўнгра қўшинлар киргизилиб, маъмурий амалдорлар ўрнатилади, кейин эса босқинчи кучларнинг қонунлари киритилади. Сўнг, ҳар қандай қаршиликлар бостирилиб, маҳаллий аҳоли бутунлай бўйсундирилади. 19 асрдаги Туркистон тарихи олимларга миннатдорчилик билдириш учун уларни қучоқ очиб кутиб олган “тоғликлар” тарихи эмас. Бу шиддатли қаршиликлар, қўзғолонлар ва уларни куч билан бостириш тарихидир. Бу маҳаллий ҳукмдорлар билан тузилган вақтинчалик ёлғон шартномалар ва бироз ўтиб уларнинг қулаш тарихидир. Демак, Семёнов-Тян-Шанский қирғизларга харитани “туҳфа қилди” ва шу орқали минтақани глобал жараёнга қўшди, дейиш катта хатодир. Бу ташқи душманнинг агрессив сиёсатидан кўз юмиш ҳисобланади. Аслида, бу “Биз сизга харитани берамиз, сиз бизга ерингизни топширасиз”, деган маънони англатади. Шундан сўнг генерал Кауфман, Черняев ва Скобелевларнинг экспедициялари минтақада Россия империясининг ҳокимиятини мустаҳкам ўрнатди. Шу билан бирга, ҳарбий ҳаракатлар империя тарихида қайд этилгани каби “қароқчилар”га қарши эмас, балки ўз озодлигини сақлаб қолишга ҳаракат қилган маҳаллий ҳаракатларга (босмачиларга) қарши олиб борилди. Босқинлар ўз босқинчиликларини “қирғизларни Қўқон хонлигидан озод қилиш зарур”, дея оқлаган бўлса-да, кўп ўтмай, уларнинг мақсади рус ҳукмронлигини ўрнатиш эканлиги маълум бўлди. Халқ бу ҳаракатлар озодлик учун эмас, балки Россия босқинчилигига бўйсундириш учун бўлганини тушунганлиги ҳатто қирғиз мактаб дарсликларида ҳам қайд этилган. Тарихий ҳақиқат объектив нуқтаи назарни талаб қилади. Семенов-Тян-Шанский Қирғизистонни Россия империяси таркибига қўшиш жараёнининг бир қисми бўлган. Унинг фаолиятини мустамлакачилик контекстидан ажратиб бўлмайди. Унинг экспедициялари рус босқинчиларининг манфаатларига хизмат қилган. Бу фактни унинг географ сифатида олиб борган ишлари йўққа чиқара олмайди. Санкт-Петербург музейларида унинг бу ерлардан тўплаган коллекциялари бугунги кунгача сақланиб келмоқда. У ердан олиниб, хусусийлаштирилган осори-атиқалар, илмий қадриятлар, маданий ёдгорликлар ишғол тимсоли сифатида сақланмоқда. Ҳозирда Балиқчи шаҳридаги Семёнов ҳайкали тақдири жамоатчилик муҳокамасига сабаб бўлаётган бир пайтда, бир нарсани эсдан чиқармаслик керак: гап битта шахс ҳақида эмас, бутун бошли бир халқнинг ўз тарихини адолатли талқин этиш ҳуқуқи ҳақида кетмоқда. Тарих ўнглаб, тузатиб қўйиладиган гулзор эмас, у ҳақиқий воқеалар кўзгусидир. Агар бу кўзгуда мустамлакачилик зўравонлиги акс этса, уни почта маркаларидаги расмлар билан яшириб бўлмайди. Эртак тўқимасдан, ҳақиқатни ёзиш лозим.
Латифул Расих
