بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Саволга жавоб
Дрон ҳужумлари ва Судандаги уруш ривожлари
Савол: Сўнгги кунларда бу урушда эътиборни тортадиган ўзгариш рўй берди. Олти кун кетма-кет мамлакатнинг маъмурий Порт Суданга дронлар ҳужум қилиб, фуқаролик аэропорти, ҳаво базаси ва ёқилғи омборларига зарба берди, бу эса Судан бўйлаб ёқилғи инқирозига сабаб бўлди. Дронлар мамлакат шарқи Эритрея ҳудудидаги Кассала шаҳрига ва бошқа шаҳарларга ҳужум қилди. Бунинг барчаси Ал-Фашерга қараб ҳаракатланаётган армия кучларини ортга қайтишга ва бор эътиборини Судан шарқи ҳимоясига қаратишга мажбур қилди. (ВВС 10.05.2025). Суданнинг шарқий қисмига қилинган ушбу ҳужум армияни Дарфурдан чалғитиб, унинг фақат Тезкор қувватлов кучлариники бўлиб қолишига қаратилганлигини англатадими? Бу воқеалар Жидда музокаралари конференциясининг преамбуласи (дебочаси) ми ёки бу ерда бошқа мақсадлар борми? Жавоб учун ташаккур.
Жавоб: Шарқий Судандаги муҳим нишонларга дронлар билан ҳужумлар уюштиришга ундаган омилларни аниқлаб олиш учун биз қуйидаги изоҳларга киришамиз:
Аввало: Шарқий Суданга, айниқса Порт Суданга уюштирилган кучли ҳужумлар олдидан содир бўлган янги воқеалар:
- Судан армияси Тезкор қувватлов кучларини муҳим марказий шаҳарлар – Хартум, Баҳри ва Уммудурман шаҳарларидан ҳайдаб чиқариб, катта муваффақиятларга эришди ва бу катта ғалаба Дарфурдаги Тезкор кучларга ҳужум қилишга тайёргарликни бошлаган Судан армиясининг руҳиятини кўтарди. Тезкор қувватлов кучларини ҳайдаб чиқиш учун берилган бу кўтаринкилик, айниқса армиянинг юқоридаги муваффақиятларидан кейин табиий ҳисобланади. Ушбу тенденция қўмондонларни аҳоли босими ва қуйи унвондаги армия зобитлари, яъни ташқи ҳаракатлантирувчи кучлардан бехабар зобитлар босими остида янги воқеликка мослашишга мажбур қилади: “Судан суверенитети кенгаши раиси Aбдул Фаттоҳ Бурҳон пайшанба куни армиянинг мамлакатни “ёлланма жангарилар ва агентлардан тозалашга ва “тезкор қувватлов кучлари”ни йўқ қилишга қатъий қарор қилганини таъкидлади”. (Aнадолу агентлиги 13.03.2025). Бу баёнот янги воқеликка мослашиш бобига киради. Бу воқеликнинг халқ ва қўшин ичида катта таъсири борлиги сабабли армия бўлинмалари Дарфурнинг баъзи минтақаларида тезкор кучлар билан тўқнашувга кириша бошлади ва Ал-Фашер шаҳри мудофаасида мардонаворлик кўрсатди. Ал-Фашер Дарфурнинг беш маъмурий марказлари орасида ҳамон армия қўли остида бўлиб келаётган ягона шаҳардир. Судан армияси Дарфур сари тез ҳаракатлана бошлади: “Майдондаги сўнгги воқеалар ривожи шуни кўрсатмоқдаки, армия ва бирлашган кучларнинг йирик мобил бўлинмалари Ал-Фашер шаҳри қамалини ёриб ўтиш учун мамлакат шимолидаги Дибба шаҳридан бошлаб олдинга йўналиш олди. Айни пайтда ушбу жиҳатларга тобе бошқа кучлар Кордофан вилоятида ҳужумни кучайтирди ва шаҳар томонга бошқа меҳвардан туриб олдинга силжиши йўлида катта ғалабаларга эришди. (Aл-Қудс Aл-Aрабий 19.04.2025). Хартум ғалабаларидан кейин халқ дастаклаётган ва армияда кучли акс садо берган бу йўналиш Aмерика йўлланмаси эмас эди. Шунинг учун Бурҳон унга чек қўйишга уринди: “Бурҳон уруш муайян этник гуруҳларга қарши қаратилган деган ғояни тарғиб қилувчи дезинформацион кампаниялардан огоҳлантирди ва “бу урушимиз қайсидир қабилага қарши қаратилган эмас, балки давлатга қарши қурол кўтарадиганларнинг барчасига қарши урушдир” деб таъкидлади. У, бу миш-мишлардан мақсад “одамларни тўплаб, уларни қирғин гирдобига тортишдир” деб билдирди. У изоҳ бериб: “қайсидир бир қабила бошлиғининг исёни барча қабилаларнинг исёни дегани эмас” деди. (RТ 29.04.2025). Бурҳон бу билан армиянинг Дарфурга қаратилган кескин юришини, у ердаги баъзи қабилалар армияни ўзларига қарши, деб ўйлашларини ҳисобга олиб тўхтатмоқчига ўхшайди. У кечиктиришни талаб қилаётганга ўхшаяпти…
- Тезкор қувватлов кучлари марказий минтақада аламли мағлубиятларга учрагани, Хартум, Баҳри ва Омдурмандаги муҳим позицияларни йўқотгани, кўплаб жангчилари ва дала қўмондонларидан айрилиб, талофат кўргани сўнггида ушбу кучлар мағлубият ва заифлик либосини кийди. Шундан сўнг бу кучларнинг катта қисми ўз назоратида турган Дарфурдаги истеҳкомларига қараб йўл олди ва Ал-Фашер шаҳрини қамал қилди. Уларнинг бу шаклда бир жойга тўпланиши Aмериканинг Судан бўйича кўрсатмаларига мувофиқ эди. Бундай шароитда – тезкор кучларнинг кучли душман Судан армияси билан мағлубиятли жангларга кираётгани ҳисобга олинадиган бўлса – тезкор кучлар сафидан баъзи тобелар ажралиб чиқиб кетиши ва ўзларига хайрихоҳ қабилалардан аскар ёллашда улар қийинчиликка дуч келаётганини ҳамда руҳиятларида пасайиш юз бераётганини англатади. Шу сабабли, Ал-Фашердаги армия кучлари бу кучларнинг қайта-қайта ҳужумларини қайтаришга кафил бўлди. Яъни тезкор кучларнинг Ал-Фашерга қарши ҳужуми ўз кучини йўқотди. Шунинг учун Ҳамедти кучларининг маънавиятини тиклайдиган ва уларнинг кучли, қудратли эканлигини, шарқий Судан каби Судан армияси учун узоқ ва хавфсиз бўлган минтақаларга зарба беришга ва таҳдид солишга қодирлигини кўрсатадиган йирик бир операция зарур бўлиб қолган эди.
- Ҳукмдорлари инглизларга малай эканлигига қарамай, Бирлашган амирликлар давлати Американинг малайи бўлмиш тезкор кучлар қўмондони Муҳаммад Ҳамдан Дақлони (Ҳамедти)ни, у ва унинг тарафдорлари ўртасида ўз нуфузи бўлишини умид қилиб тинимсиз қўллаб-қувватлаб келмоқда. Бу – Бирлашган амирликлар Ливияда Aмериканинг малайи Ҳафтарни қўллаб-қувватлаб амалга ошираётган ишнинг ўзгинасидир. Судан бир неча бор Бирлашган амирликлар давлатидан норози эканлигини билдирди ва уни тезкор кучларга катта ҳарбий ёрдам кўрсатаётганликда айблади. Бу айбловлардан кейин Бирлашган амирликлар ўзининг Судандаги элчихонасини ёпиб қўйди ва уни – 2023 йил апрел ойида Хартумда уруш бошланганидан кейин бошқа давлатлар ўз элчихонасини кўчиргани каби – Порт Суданга ҳам кўчирмади. Аммо Судан ўзининг Бирлашган амирликлардаги элчихонаси ва консуллигини сақлаб келмоқда. Жиддий тус олган бундай ғазаб фонида Судан Бирлашган амирликларга қарши халқаро судга, амирликлар тезкор кучлар Суданда амалга ошираётган геноцидда иштирок этяпти, деган даъво билан ариза мурожаати киритди. Лекин халқаро суд (МУС) Суданнинг бу талабини рад этди: “Душанба куни халқаро суд Бирлашган амирликларга қарши берилган даъво аризасини кўриб чиқа олмаслигини билдириб, Суданнинг шошилинч чоралар кўришга буйруқ бериш ҳақидаги талабини рад етди ва бу масалани ўз кун тартибидан олиб ташлашни буюрди. (Рейтер 05.06.2025). Шундан кейин Судан БAAга қарши яна бир қаттиқ чора кўрди, у билан дипломатик муносабатларни узди ва Судан элчихонаси ва консуллигини чақириб олди. Бунинг ортидан БAA билан боғлиқ ҳодисалар бир-бирига уланиб кетди: “Якшанба куни Судан армияси БAAнинг тезкор қувватлов кучлари учун ҳарбий ёрдам олиб кетаётган юк самолёти уриб туширилганини эълон қилди ва самолётнинг тезкор қувватлов кучлари учун ҳарбий ёрдам олиб кетаётганини ва улар ичида камикадзе ва стратегик дронлар ҳам бўлганлигини билдирди. (Судан Трибун 04.05.2025)”.
Иккинчидан: бу янги ривожларнинг сабаб ва оқибатлари:
- Хартумдаги тўқнашувлар 2023 йилдан бошлаб авж олиб кетди. Шу сабабли, суверен кенгаш пойтахтни энг хавфсиз ҳудуд сифатида вақтинча Порт-Суданга кўчиришга мажбур бўлди. Суверен кенгаш аъзолари билан бирга чет ел дипломатик миссиялари, халқаро гуманитар ташкилотлар ва жон сақлаш учун марказий минтақадан чиқиб, қочқинга айланган аҳолининг катта қисми ҳам Порт-Суданга кўчиб ўтди. Бу ҳудуд Судан учун уруш пайтида бамисоли нафас оладиган ўпка ҳисобланади. Чунки у ерда Суданга хориждан товарлар етказиб берувчи порт ва фаолият кўрсатаётган ягона халқаро аэропорт жойлашган. Чунки Хартум аэропорти армия назорати остида эканлигига қарамай ҳозиргача ишламаяпти. Бу ҳудуд Суданнинг ўпкаси ва ҳукуматининг вақтинчалик қароргоҳи бўлгани учун, демак, унга бир неча кун давомида дронлар билан қилинган узлуксиз ҳужумлар суданликлар учун ҳам, армия учун ҳам катта зарба бўлди. Бу ҳужумлар тезкор қувватлов кучлари, баъзилар ўйлаганидек синмаганини, аксинча илгари намойиш қилмаган катта қудрат-имкониятларга эга эканлигини кўрсатиб турибди. Бу ҳужумлар, шунингдек, армия ўз кучларини Дарфур саҳросида тарқоқ жойлаштирмаслиги кераклигини, аксинча порт, аэропорт ва ёнилғи омборлари каби ҳаётий муҳим инфраструктураларни мустаҳкамлаши ва ҳимоя қилиши лозимлигини ҳам кўрсатиб турибди. Бундан ташқари, ёнилғи омборларида содир бўлган кучли ёнғинлар армияга, унинг Дарфурдаги уруш учун зарур бўлган логистика хизматларига зарар етказаётганини уқтирмоқда. Шунинг учун армия Дарфур сари ҳаракатланишдан олдин шошилмасдан ана шу омборларни таъмирлаши лозим.
- 2025 йил 10 майда бир неча манбалар, жумладан ВВC таҳлилларига кўра, Порт-Судан шаҳридаги инфраструктураларга, Кассала аэропорти ва “Фламинго” портига Хитойда ишлаб чиқарилган оғир дронлар билан зарбалар берилди. Улардан биттаси 40 кг. ва бошқаси 200 кг портловчи моддалар ва бошқариладиган ракеталарни олиб юра олади. Тезкор кучлар илгари бундай дронлардан фойдаланмаган эди. Шунга ўхшаш дронлар тезкор кучлар назоратидаги Няла шаҳри аэропортида борлиги кузатилди. У – армия Aмирликнинг юк самолётини уриб туширганини даъво қилган аэропортдир.
- Бир неча йиллар олдин БАА (Бирлашган Араб Амирлиги) минтақа давлатлари орасида биринчилардан бўлиб, Хитой дронларини сотиб олган эди. 2019 йил 2 май куни Defence News веб-сайти БАА ушбу дронлардан Халифа Ҳафтар Ливиянинг Триполига бўлган ҳужумларни қўллаб-қувватлашда фойдаланаётгани ҳақида хабар берди. Times Aerospace веб-сайтининг хабар беришича, БАА 2014 йилда Ироқ ва Афғонистондаги жиҳодчилар объектларига зарба бериш учун ушбу Хитой дронларидан фойдаланган. Бу шуни англатадики, БАА анча йиллардан бери ҳар хил турдаги оғир хитой дронлари билан қуролланиб келган. Катта эҳтимол билан Бурҳон ҳукуматининг Халқаро судда ўзига нисбатан туҳмат қилгани, у билан алоқаларини узиб, юк самолётини йўқ қилганидан ғазабланиб, дронларни ё тўғридан-тўғри денгиз ёки тезкор қўллаб-қувватлаш кучларига етказиб бериш орқали Судан шарқидаги ҳужумлар ортида турганлар ҳам айнан улар турган бўлиши мумкин.
- Зарбалар аэропортлар, порт ва Фламинго денгиз базасига қаратилди. Ёнғинлар тез-тез содир бўлиб, уларни назорат қилиш учун бир неча кун керак бўлди, бу эса нефт омборлари нишонга олинганлигини кўрсатади. Судан Энергетика ва нефт вазири Муҳйиддин Муҳаммад Наим кампаниянинг биринчи кунида учувчисиз ҳаво ҳужумлари натижасида бешта асосий нефт омбори ёқиб юборилганини маълум қилди (Судан овози, 05.06.2025). Энергетика объектларини нишонга олиш давом этаётгани сабабли, айни шу вазир, Атбара шарқидаги нефт насос станцияси дрон билан бомбардимон қилингани сабабли Жанубий Судан нефтини олиб ўтувчи қувур линиясини ёпиш тўғрисида кўрсатма берди (Ал-Жазира Нет, 11.05.2025).
- Асосан ёнилғи захиралари нишонга олинди, мақсад – Судан армиясини ундан маҳрум қилишки, токи бу унинг Дарфурда, хусусан, Эл-Фашер шаҳрида катта операцияларни бошлашига тўсқинлик қилсин. Бу, ҳукуматни заиф қилиб, шунингдек у ўз қароргоҳларини ҳамда Суданнинг барча эҳтиёжларини ёқилғи ва электр энергияси билан таъминлай олмайди, деб кўрсатишдир. (Судан электр компанияси «Судан электр станцияси дронлар томонидан нишонга олиниши натижасида зарар кўргани ва электр таъминоти узилганини» эълон қилди. (Анадолу агентлиги, 08.05.2025).
- Буларнинг барчасидан кўриниб турибдики, Шарқий Судан, хусусан, Порт Суданнинг стратегик объектларига қаратилган йирик ҳужумлар Дарфурдаги уруш билан боғлиқ. Улар армияни Эл-Фашерга ҳужум қилишдан тийилишга ва Порт-Суданни ҳимоя қилиш учун шарққа йўл олишга мажбур қилиш учундир… ВВC 2025 йил 10 майда Эл-Фашер томон ҳаракатланаётган армия кучлари шарқий Суданга қилинган ҳужум туфайли ортга қайтишга ва Шарқий Суданни ҳимоя қилишга эътибор қаратишга мажбур бўлганини хабар қилди.
Учинчидан: Бу воқеалардан келиб чиқадиган хулоса:
- Судан армияси, бу оғир зарбалардан сўнг, Тезкор қўллаб-қувватлаш кучларининг янги имкониятларидан қўрқишни бошлаган ҳамда Ал-Фашер ва бутун Дарфур бўйича режалаштирилган урушда транспорт воситаларини бошқариш учун зарур бўладиган ёқилғига кириш имкониятини йўқотган бўлиши мумкин. Бу – бошқа ҳужумлар тўлқинидан қўрқиб Шарқий Суданни мустаҳкамлаш заруратидан ташқари, қўшиннинг Дарфурга босими ҳамда шарқий фронт билан шуғулланиши камайиши ажлидан ҳамдир.
- Тезкор қўллаб-қувватлаш кучларига келсак, уларнинг кучлари ортади ва Эл-Фашерда керакли натижаларга эришиш учун яхши вазиятда бўлади. Буларнинг барчаси БАА томонидан кўрсатилган қўллаб-қувватлов ва Хитойнинг оғир дронлари билан таъминланиш орқали амалга ошмоқда.
- Шу нарса кутиладики, Эл-Фашер шаҳрига ҳужумлар кучаяди ва армиянинг Ал-Фашер шаҳрига ёрдам беришга кетаётган бўлинмаларининг чекинади ҳамда Суверенлик Кенгаши Шарқий Судандаги ушбу вайронагарчиликни бартараф этиш учун бир қанча вақтни олади. Тезкор қўллаб-қувватлов кучлар Эл-Фашер устидан назоратни ўз қўлига олмай ёки у ерда ўз вазнига эга бўлмай туриб Жидда музокараларини қайтадан бошлаши даргумон. Ҳолбуки бу Дарфурда муҳим аҳамиятга эга. Шунда Америка икки Судан кучлари (армия ва Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари) ўртасида куч ва назорат мувозанатини яратади. Жидда музокаралари қайта бошланган тақдирда ҳам, Тезкор қўллаб-қувватлов кучлари мағлубиятдан қутулиб, ўз куч ва назорати барқарорлигига ишонган ҳолда, Дарфурда амалда ҳукумат ўрнатган бўлади. Яъни, бўлинишни пишириши ва унинг қабул қилиниши зарур бўлган ҳақиқатга айланиши учун муносиб шарт-шароитни яратган бўлади.
Тўртинчидан: Кофир мустамлакачи Америка Суданда жонларнинг пичандек ўрилишига олиб бораётган жангни идора қилишга ва уни яширин эмас, очиқ-ошкоро амалга ошириш учун малайларини жалб қилишга қодир бўлаётгани ўта аламлидир.. Бурҳон ва Ҳемедти ҳеч бир сабабсиз, балки фақат Америка манфаатларига хизмат қилиш учунгина Судан халқининг қони эвазига бир-бири билан курашмоқда. Чунки Америка Судан жанубини ундан ажратиб ташлагани каби Суданни яна бўлиб ташламоқчи. У ҳозир Дарфурни Суданнинг қолган қисмидан ажратиш учун бор кучини сарфламоқда. Шунинг учун армия эътиборини Суданнинг қолган қисмига қаратмоқда, Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари эса диққатини Дарфурга қаратмоқда. Шунинг учун агар армиядаги фидоийлар фаоллик кўрсатиб, Дарфур устидан назоратни қайтадан ўз қўлларига олса, Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари армияни чалғитиш учун жангни Суданнинг бошқа ҳудудларига олиб ўтади ва натижада унинг кучлари Дарфурдан Судан шарқий қисмига чекинади, бу ерда Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари дронлар билан ҳужумларини кучайтиради… Бу эса Тезкор қўллаб-қувватлаш кучларига Дарфурни тўлиқ назорат қилиш имконини беради!
Сўнгги сўз ўрнида биз сизларга 2023 йил 19 декабрда йўллаган олдинги жавобимизда қандай мурожаат қилган бўлсак, ҳозир ҳам худди шу тарзда мурожаат қиламиз:
Эй буюк исломий Судандаги аҳлимиз… Судан, Донгола масжиди, Суданда илк мусулмонлар томонидан лойиҳаланган биринчи масжид… Судан, халифа Усмон р.а. давридаги буюк исломий фатҳ, ўша пайтда у Миср волийсига Ислом нурини Суданга олиб келишни буюрган эди, шунда у Абдуллоҳ ибн Абу Сарҳ бошчилигидаги Ислом аскарларини юборди ва ҳижрий 31 йили фатҳ қилинди. Шундай қилиб, Ислом – Аллоҳ субҳанаҳунинг фазли ила – шу қадар тез тарқалдики, шимолдан жанубга, шарқдан ғарбга қадар бутун Суданни қамраб олди ва ундан кейин мусулмон халифалар даврида ҳам давом этди…
Эй Суданда 1896 йилдан то 1916 йилда Биринчи жаҳон уруши ўрталаригача инглизларга қарши жиҳод қилган мужоҳид аҳлимиз.
Эй Судандаги аҳлимиз, 1896 йилдан то Биринчи жаҳон урушининг ўрталаригача инглизларга қарши жиҳод қилган аҳлимиз. 1916 йили тақводор ва кучли қаҳрамон, Дарфур волийси «Али ибн Динор» шаҳид қилинди. Бу олим, мужоҳид зотнинг Мадина ва Шом аҳлининг мийқоти «Зул Ҳулайфа»ни таъмирлашда, ҳожиларга сув бериш учун қудуқлар қазишда хизматлари бор ва у қудуқлар шу кунгача «Али қудуқлари» номи билан номланади…
Эй Судан аҳолиси, биз сизларни пушаймон бўлмай туриб, бу вазиятни англаб етишга, тузатишга чақирамиз, чунки кейинги пушаймоннинг фойдаси йўқ… Икки уришаётган томоннинг гарданидан олиб, уларни ҳаққа эгилишга мажбур қилинг… Рошид Халифаликни барпо этишда Ҳизб ут-Таҳрирга ёрдам бериб, уни қўллаб-қувватланг! Зеро Ислом ва мусулмонларнинг азизлиги, куфр ва кофирларнинг хорлиги айнан шундадир… Аллоҳнинг ризолиги эса (барчасидан)улуғдир..
﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ﴾
“Албатта бунда (огоҳ) қалб эгаси бўлган ёки ўзи ҳозир бўлган ҳолда (яъни сидқидилдан) қулоқ тутган киши учун эслатма-ибратлар бордир”. [Қоф: 37].
23 Зулҳижжа 1446ҳ
21 май 2025м
