بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Сиёсий баёнотлар ва сиёсий таҳлил
Устоз Аҳмад Хутвоний
Сиёсий баёнотлар – бу сиёсатчиларнинг сиёсий таҳлилидаги асосий материали бўлиб, таҳлил учун зарур бўлган хабарларнинг муҳим бир қисмини ташкил этади. Умуман олганда, хабарлар сиёсий фикрлаш жараёнининг асоси ҳисобланади. Дарҳақиқат, улар сиёсатчилар учун кундалик «нон» кабидир. Уларсиз сиёсатни тушуниб бўлмайди, сиёсий таҳлил мавжуд бўлмайди, воқеаларни фарқлаб бўлмайди ва улардан кўзланган мақсадларни англаш мумкин эмас.
Ислом Уммати сиёсий баёнотлардаги чалғитувлар сабабли кўп азоб чекди, ҳатто бундай баёнотларни нотўғри тушуниш оқибатида катта ҳудудларни йўқотди. Масалан, Усмоний Халифалик Болқон ҳудудини ҳарбий жиҳатдан заиф бўлгани учун эмас, балки ғаразли ва чалғитувчи баёнотлар туфайли бой берди. Британия ва унинг иттифоқчилари бўлган Европа давлатлари фақат баёнотлар орқали Болқон муаммосини йўқдан бор қилишди. Улар Усмоний Халифаликка Болқон давлатларида мустақилликни ва ундан бўлиниб чиқишни талаб қилаётган халқ ҳаракатлари мавжуд деган тасаввурни беришди. Ҳолбуки, воқеликда бундай баёнотларнинг ҳеч қандай асоси йўқ эди. У ерда мустақиллика ҳаракат қилаётган ҳаракатлар ҳам, ҳатто бўлиниб чиқишни шунчаки талаб қилиш ҳам мавжуд эмас эди. Лекин бундай баёнотларнинг кўп такрорланиши натижасида Усмоний Халифаликда Болқонда бўлиниб чиқишни талаб қилаётган кучли ҳаракатлар бор деган тасаввур шаклланиб қолди. Натижада, давлат бу ёлғон маълумотлар асосида ҳаракат қила бошлади. Бу эса уни ҳолдан тойдирди ва заифлаштирди. Кейинчалик ҳақиқий миллатчилик ҳаракатлари пайдо бўлиб, бутун минтақага тарқалди ва охир-оқибат, бу ҳаракатлар давлатнинг марказига қадар етиб борди. Шундай қилиб, Болқон минтақаси бутунлай бўлиниб чиқди ва бу ҳолат охир-оқибатда Усмоний Халифаликнинг қулашига олиб келди.
Аввало, сиёсий баёнотларнинг сиёсий таҳлилдаги аҳамиятини англаб етишимиз учун сиёсий таҳлилнинг беш асосий унсурларини билишимиз зарур. Улар:
- Сиёсий таҳлилчи бутун дунёда содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларни кузатиши ва улар ҳақида маълумот тўплаши, шунингдек, уларнинг аҳамиятли ёки аҳамиятсизлигига, тасодифий ёки атайлаб келтириб чиқарилганига қараб ажратиб чиқиши керак. Такрорий кузатув, тажриба орттириш ва вақт ўтиши билан бу кузатув сиёсий таҳлилчи учун мутахассисликка айланади. Шундай қилиб, у энг муҳим, мўлжалланган ва зарур бўлган маълумотларни ажратиб олишни ўрганади.
- Таҳлилчига воқеа-ҳодисалар, жойлар, шахслар ва баёнотларнинг моҳияти ҳақида дастлабки маълумотлар керак бўлади. Булар географик, тарихий, сиёсий ва фикрий маълумотлар бўлиши мумкин. Бу маълумотлар орқали у воқеа-ҳодисалар ва хабарларни аниқ ва чуқур тушуниб баҳолай олади.
- Таҳлилчи сиёсий хулосалар чиқарар экан, бир-биридан ажралмайдиган икки ишга риоя қилиши лозим. Улар:
- Воқеа-ҳодисаларни уларнинг шароити, муҳити ва боғлиқ омилларидан ажратмаслик. Чунки воқеаларни улар билан боғлиқ ҳолатлардан ажратиш уларнинг қийматини йўқотади ва уларни ҳақиқий воқеликдан узиб қўяди.
- Умумлаштириш ва кенг миқёсда қиёслашдан тийилиш. Чунки бундай умумлаштириш ва қиёслаш сиёсатда ўринли эмас, балки бу сиёсатчиларнинг хатоларидан бўлиб, сиёсий таҳлилдаги муваффақиятсизликнинг энг асосий белгиларидан биридир.
- Хабар ва ҳодисаларни синчиклаб ўрганиш ва қуйидаги босқичларга асосланиб фарқлаш:
Биринчи: ишончли манбаларни аниқлаш.
Иккинчи: уларнинг содир бўлган вақтини аниқлаш.
Учинчи: уларни рўй берган вазият доирасида кўриб чиқиш.
Тўртинчи: Айнан ўша вақтда юз беришидан кўзланган мақсадни аниқлаш.
Бешинчи: Воқеа юзасидан барча фаол томонларнинг бевосита муносабатларини кузатиш.
- Воқеа ёки хабарни улар ҳақидаги собиқ маълумотлар билан боғлаш, сўнгра уни ўзига ўхшаш ва бошқа хабарларга тааллуқли бўлган махсус боғлов қоидалари билан боғлаш ва ниҳоят, ҳақиқатга яқин ва воқеликка мос деб тахмин қилинган хулосани чиқариш.
Агар сиёсий таҳлилда ушбу асосий мезонларга риоя қилинмаса, ҳозирги кунда оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларда берилаётган баёнотлар ва хабарлар оқимига нотўғри ёндашилса, шунингдек, буларга баёнот ва хабарларни йўналтиришдаги ғаразли усуллар ҳамроҳлик қилса, бу ҳолат муқаррар равишда хавфли сиёсий ахборот чалкашлигига олиб келади. Бу эса зеҳнларни чалғитади, ақлларни адаштиради ва фикрни аниқ хулосага келишдан буриб юборади. Бу ҳолатнинг мантиқий натижаси ҳалокатли сиёсий хатоларга олиб келади. Таҳлилчилар тўғри натижаларга эриша олмай, халқаро разведка доиралари тузоғига тушиб қолишади. Бу эса Умматга ва уни уйғотиш учун ҳаракат қилаётганларга ҳалокатли салбий таъсир кўрсатади.
Шунинг учун юқорида тилга олинган асосий мезонларга амал қилиш зарур бўлади. Уларнинг энг муҳимларидан бири – воқеаларга тааллуқли ахборот оқимини синчиклаб кузатиш, йирик ва таъсир кучига эга давлатлар сиёсатчилари томонидан берилаётган сиёсий баёнотларга эҳтиёткорлик билан ёндашишдир. Бундай баёнотларни таҳлил қилишга киришишдан ва уларни бизга маълум сиёсий боғлаш қоидалари билан боғлашдан олдин, уларни беришдан кўзланган мақсадни англашга ҳаракат қилиш зарур.
Масалан, Америка сиёсатчилари томонидан Эрон билан уруш яқинлашаётгани ҳақидаги баёнотлар берилди. Бу баёнотлар билан бирга Яқин Шарққа Америка учоқ ташувчилари, турли мақсадларга мўлжалланган ракета ва қуроллар жўнатилгани ҳақида хабарлар тарқалди. Айни пайтда Ҳинд океанидаги АҚШ ва Британияга тегишли Диего-Гарсия базасига эътибор қаратилиб, бу базанинг Эрон ракеталари етиб бора олмайдиган масофада жойлашгани ва келгуси урушда унинг асосий ролни ўйнаши таъкидланди. Бу каби хабар ва воқеалар бизга уруш муҳитини ва унинг содир бўлиши яқинлашаётганини ҳис қилдирди. Аммо кутилмаганда бунга зид бўлган хабарлар тарқалди. АҚШнинг Яқин Шарқ бўйича вакиллари билан Эрон расмийлари ўртасида Уммон султонлигида музокаралар бўлиб ўтгани ва биринчи босқич ижобий таассуротлар билан якунлангани эълон қилинди. Бу билан урушга оид хабарлар гўёки икки давлат ўртасида узоқ давом этадиган музокараларнинг табиий кириш қисмидек бўлиб қолди.
Шунингдек, Ғазо секторига қарши яҳудийларнинг уруши давом этаётгани, унинг аҳолиси учун сургун ёки ўлимдан бошқа танлов йўқлиги, қаршилик кучларининг қуролни топшириши ва етакчиларининг ҳудуддан чиқиб кетиши ҳақида узлуксиз хабарлар тарқалмоқда. Аммо кейинги хабарларда АҚШ ҳомийлигида олиб борилаётган музокараларнинг муваффақиятга яқинлашаётгани билдирилди. Ғазони йирик кўчмас мулк лойиҳаларига айлантиришни талаб қилаётган АҚШнинг ўзи, Ҳамас ҳаракатига яҳудий вужуди музокараларнинг иккинчи босқичига ўтишга содиқ қолишини кафолатлайдиган томон сифатида кўрсатилмоқда. Бу босқич урушни тугатиш ва Ғазодан чиқиб кетишни ўз ичига олади.
Агар сиёсий таҳлилчилар сиёсатчиларнинг дастлабки баёнотларини дарҳол асос қилиб олиб, таҳлилларини шу баёнотларга таянган ҳолда олиб борсалар, у ҳолда уларнинг таҳлиллари воқеликдан бутунлай йироқ бўлади. Улар ўзгарувчан ва бир-бирига зид баёнотлар тўлқинини тўғри англай олмасдан, чалғитувчи хабарлар қурбонига айланадилар.
Шунинг учун таҳлилни бошлашдан олдин баёнотларни қабул қилишда сабр-тоқатли бўлиш ва кутиш зарур. Шундан кейин баёнотларни синчиклаб таҳлил қилиш. Уларни бир-бирига боғлаш, воқеаларни контекстдан ажратмаслик ва умумлаштиришдан сақланиш керак бўлади.
Роя газетасининг 2025 йил 4 июн, чоршанба кунги 550-сонидан
