“Катта Марказий Осиё” – АҚШнинг стратегик режасидир
АҚШ ҳукуматига Марказий Осиё билан ҳамкорлик қилиш ҳамда Россия ва Хитойга қарши бу минтақадан фойдаланиш зарурлиги ҳақида ҳисобот тақдим этилди. Марказий Осиё-Кавказ институти (Central Asia-Caucasus Institute, CACI) томонидан Америка ташқи сиёсат кенгаши (American Foreign Policy Council, AFPC) қошида тайёрланган ушбу ҳисобот “Катта Марказий Осиё учун Америка стратегияси (An American Strategy for Greater Central Asia)” деб номланади. У Фредерик Старр ва Свен Корнел бошчилигидаги муаллифлар жамоаси томонидан ёзилган. Ҳисоботда АҚШнинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати бўйича стратегик таҳлил ва тавсиялар келтирилган.
Бу ҳисобот АҚШнинг Марказий Осиё ва Жанубий Кавказдаги стратегик манфаатларини акс эттиради. Бундан кўзланган мақсад АҚШнинг минтақадаги мавқеини мустаҳкамлаш, Россия ва Хитой таъсирини чеклаш, “бозор иқтисодиёти” шиори остида демократик институтлар ва капиталистик тузумни ривожлантиришга кўмаклашишдир. Шунингдек, минтақавий стратегик режаларга Озарбайжонни киритиш таклиф қилиниб, у нафақат минтақа давлатларини боғлаб туриши, балки энергетика ва транспорт соҳаларида ҳам шерик сифатида хизмат қилиши жуда муҳим экани қайд этилган.
Ҳисоботнинг асосий пункти: “Вашингтоннинг мақсади АҚШнинг минтақадаги рақобатбардошлигини кучайтиришдир. Бу билан у Россия ва Хитой ўртасидаги муносабатларга ва Осиёдаги геосиёсий рақобатга, айниқса, уран, нефт ва табиий газ каби ресурсларнинг асосий бозорларига таъсир ўтказишни кўзлайди”.
Кенгайтириш чегаралари
Ҳисоботнинг аввалида экспертлар АҚШнинг ҳозирги стратегияси СССР давридаги Марказий Осиё концепциясига асосланганини, аниқроғи, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистонни ўз ичига олишини айтишади. Бироқ, бу тушунча ҳозирги шароитларга мос келмайди. Шу боис сиёсатшунослар Озарбайжонни ҳам Марказий Осиё давлатлари қаторига киритиб, минтақани Катта Марказий Осиё деб номлашни таклиф қилишмоқда.
“Бундай ном АҚШнинг стратегик геосиёсий йўналишига мос равишда “Катта Марказий Осиё” атамасини қўллашга асос бўлади. Бироқ, бу стратегия яқин ва қўшни давлатларни ҳам, яъни Грузия, Арманистон ва Мўғулистонни ўз ичига олиши керак. Ушбу давлатлар минтақанинг иқтисодий таянчини ташкил қилади ҳамда инфратузилма (транспорт, портлар), иқтисодий манфаатлар ва узоқ йиллик геосиёсий ҳамкорлик орқали минтақавий барқарорликни таъминлайди”, – дейилади ҳисоботда. Шунингдек, ҳисобот муаллифларига кўра, Афғонистон ҳам Катта Марказий Осиё таркибига киради.
Ҳозирча Америка Афғонистонни муаммо сифатида кўрмоқда. Бироқ, таҳлилчиларга кўра бу ёндашув қайта кўриб чиқилиши зарур. Афғонистон барқарорликни таъминловчи ва бошқарилиши мумкин бўлган омилга айланиши керак. Бугунги кунда АҚШ ҳукумати Афғонистон билан муносабатларни нормаллаштириш бўйича таклифларни кўриб чиқаётгани айтилмоқда.
Таҳлилчилар юқорида айтилган масалаларни ҳал қилиш учун Оқ уйга дунёнинг энг диққатга сазовор минтақаларидан бири бўлган Катта Марказий Осиё географиясига эътибор қаратишни тавсия қилмоқда. Улар ушбу ҳудуддан ўтувчи транспорт инфратузилмасининг асосий объектлари ва коридорлари, айниқса, “Ўрта коридор” деб аталадиган йўлак Америка томонининг қўллаб-қувватлашига лойиқ эканини таъкидлашмоқда.
Марказий Осиё давлатлари энергетика, ноёб минераллар ва бошқа ресурсларга бой минтақадир. Бу ресурслар АҚШ ва рақобатчиларининг иқтисодиёти ва технологик ривожланишини таъминлайди.
“Америка ёки унинг иттифоқчилари ушбу ресурсларга эришишда бошқалардан устун бўлиши жуда муҳим. Шунингдек, АҚШ бу ресурслар рақобатчилар қўлига, айниқса Хитой қўлига ўтиб кетиш имкониятини чеклай олиши керак”.
Ушбу ҳисоботда Доналд Трамп маъмуриятига тўғридан-тўғри тавсиялар берилган. Бу ерда энг муҳими, Катта Марказий Осиё яккаланиб қолган минтақа эмас, аксинча қўшнилари, хусусан, Хитой билан рақобат асосий ўринни эгаллайди.
Усул ва тавсиялар
Ҳисобот муаллифлари АҚШ ҳукуматини Катта Марказий Осиёда Хитойнинг “Бир белбоғ, бир йўл” ташаббуси ёки Туркиянинг кенгайиб бораётган лойиҳалари билан солиштирганда, сармоя киритиш борасида улар билан рақобатлаша олмаслигидан огоҳлантирмоқда. Шунингдек АҚШ Катта Марказий Осиё давлатларини хавфсизлик ташкилотларига қўшиш орқали ёки кенг кўламли ҳарбий амалиётлар ўтказиш орқали минтақада хавфсизликни таъминлай олмайди. Бироқ, улар минтақадаги АҚШнинг манфаатларини фаол қўллаб-қувватловчи ўзига хос минтақавий режимларни яратишга ёрдам бериши мумкин. Минтақавий ва маҳаллий таҳдидларни ҳисобга оладиган хавфсизлик тизимини таклиф қилиш Американинг зиммасида бўлади ва уни амалга ошириши мумкин. Албатта, бу таҳдидлар ҳам айрим ҳолларда атайлаб пайдо қилиниши мумкин.
Ушбу тизимнинг мақсади минтақадаги ҳарбий хизматчилар ва миллий хавфсизлик мутахассислари ўртасидаги мувофиқлаштириш ва интеграцияни яхшилашдир. Бунинг учун хавфсизлик бўйича умумий протоколларини ишлаб чиқиш ва разведка маълумотларини алмашиш механизмларини яратиш керак бўлади. Таҳлилчилар фикрича, АҚШ янги “элиталар”ни пайдо қилиш учун таълим дастурларини қўллаши керак, шунингдек нафақат таълим грантларини сақлаб қолиши, балки уларни кенгайтириши керак. Бундан ташқари, Катта Марказий Осиёдаги талабалар учун махсус дастурлар яратишда университетлар ва корпорацияларни жалб этиш ҳам керак.
Минтақада матбуот муҳитини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Ҳисоботда экспертлар бу ҳақида шундай дейди: “Америка ҳозир бошқа йирик давлатлар билан кескин рақобат ҳолатида турибди. Шу боис расмий ва норасмий ахборот каналларимизни янгилаш ва кучайтиришимиз керак…”
Минтақага алоҳида давлатлар сифатида эмас, балки ягона ҳудуд сифатида қараб, уни умумий ҳудуд сифатида шакллантириш ва минтақада инглиз тилининг кенг қўлланилишини босим ўтказиш тавсия этилади.
Баёнотда аниқ сиёсат чоралар кўриш учун қуйидагилар белгиланган:
Биринчи, Минтақага Озарбайжонни ҳам қўшиб, кенг қамровли янги таърифни қабул қилиш ва уни “Буюк Марказий Осиё” деб номлаш.
Иккинчи, Миллий хавфсизлик кенгашига Катта Марказий Осиё бўйича АҚШ президентининг махсус вакилини тайинлаш.
Учинчи, АҚШ Давлат департаменти ва бошқа давлат идораларида алоҳида минтақавий ёндашувга тўсқинлик қилувчи бюрократик тўсиқларни бартараф этиш.
Тўртинчи, АҚШда Катта Марказий Осиё бўйича нодавлат бизнес кенгашини ташкил этиш.
Бешинчи, энг муҳими, кенг қамровли минтақавий хавфсизлик тизимини ишлаб чиқиш.
Хулоса
Мусулмонлар юртидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиш учун мустамлакачилар тузган режалар бундан бошқача бўлиши мумкин эмас. Савбон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилдилар:
يُوشِكُ الْأُمَمُ أَنْ تَدَاعَى عَلَيْكُمْ كَمَا تَدَاعَى الْأَكَلَةُ إِلَى قَصْعَتِهَا، فَقَالَ قَائِلٌ: وَمِنْ قِلَّةٍ نَحْنُ يَوْمَئِذٍ؟ قَالَ: بَلْ أَنْتُمْ يَوْمَئِذٍ كَثِيرٌ وَلَكِنَّكُمْ غُثَاءٌ كَغُثَاءِ السَّيْلِ, وَلَيَنْزِعَنَّ اللهُ مِنْ صُدُورِ عَدُوِّكُمُ الْمَهَابَةَ مِنْكُمْ, وَلَيَقْذِفَنَّ اللهُ فِي قُلُوبِكُمُ الْوَهْنَ, فَقَالَ قَائِلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ وَمَا الْوَهْنُ؟ قَالَ: حُبُّ الدُّنْيَا وَكَرَاهِيَةُ الْمَوْتِ
“Яқинда бошқа элатлар устингизга худди очкўз ҳайвонлар ўз идишига ташлангандек ташланадилар”. Шунда бир киши: “Ўша пайтда биз озчилик бўлганимиз учун шундай бўладими?” – деб сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аксинча, у пайтда сизлар кўпчилик бўласизлар, лекин худди селдан ҳосил бўладиган кўпиклардек бўлиб қоласизлар. Оллоҳ душманларингиз қалбларидан сизлардан ҳайбатланишни олиб қўяди, сизларнинг қалбларингизга эса “ваҳн” солиб қўяди”, дедилар. Шунда кимдир: «Ваҳн нима, эй Расулуллоҳ?», деб сўраган эди, у зот: «Дунёни яхши кўриш ва ўлимни ёмон кўришдир”, деб жавоб бердилар (Абу Довуд ривояти).
Латиф Расих
