Трамп бутун дунёга бож тўловларини жорий қилди

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

Трамп бутун дунёга бож тўловларини жорий қилди

Доктор Муҳаммад Жилоний

Трамп дунёнинг аксарият давлатлари, жумладан, Европа, Хитой ва Яқин Шарқдан импорт қилинадиган товарларга бож тўловларини жорий этиш билан таҳдид қилган эди. «Америка озодлик куни» деб эълон қилинган 2 апрел кириб келиши биланоқ, божхона тўловларини жорий этиш тўғрисидаги президент фармони имзоланди. Бу тўловларнинг бир қисми товарлар қийматининг 50 фоиздан ортиғини ташкил этди. Кўп давлатлар бунга жавобан шунга ўхшаш ёки ундан юқорироқ бож тўловларини жорий этишди. Биз бу ўринда ушбу соҳадаги асосий эътиборли жиҳатларга тўхталиб ўтамиз.

• Мабдаий жиҳат: Америка бир неча ўн йиллар давомида ички капитализмни глобаллаштиришга ҳаракат қилди. Шундай қилиб, эркин савдо, инвестициялар ва пул ўтказмалари нафақат мамлакат даражасида, балки глобал даражада мумкин ишга айланди. Давлатлар ўртасидаги товар ва пул ҳаракатига қўйилган чекловларни бартараф этиш учун бор имконият ишга солинди. Бунинг учун савдо эркинлигини кафолатловчи муассасалар ташкил этилди. У бундай глобаллашувнинг табиий ҳаракати товар ва маҳсулотларнинг шимол ва ғарбдан жануб ва шарққа, пул ва бойликларнинг жануб ва шарқдан шимол ва ғарбга ҳаракатланиши деб ўйлади. Американинг глобаллашуви 1991 йил қулаган Совет Иттифоқи билан бўлган совуқ урушнинг натижаларидан бири эди. У қулаганидан кейин, Хитойнинг оддий ва мураккаб саноатни ўзига жалб этадиган, шунингдек, дунёни, шу жумладан Американи ҳаётнинг барча жабҳаларида маҳсулотлар ва кундалик эҳтиёжлар билан таъминлашга қодир савдо кучи сифатида пайдо бўлиши белгилари кўзга ташлана бошланади. Хитой, шунингдек, Корея ва Япония, кўплаб Европа ва Лотин Америкаси давлатлари каби бошқа давлатлар Америкадаги ишлаб чиқариш нархларига нисбатан паст ишлаб чиқариш нархларидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш имкониятига эга бўлди. Бу эса пул ва товарлар оқимининг тескари йўналишига олиб келди. Америка дунёнинг турли давлатларидан, хусусан, Хитойдан энг кўп товар импорт қилувчи давлатга айланди. Шундай қилиб, сеҳр сеҳргарнинг ўзига қайтди ва Америка ўз қўли билан қурган глобаллашув бутини синдиришга ҳаракат қилишга мажбур бўлди.
• АҚШнинг қарз инқирози: Америка ички ва ташқи қарзининг ўсиши хавфига дуч келмоқда. Американинг қарзи бўйича фоиз ставкаси қарзга хизмат кўрсатиш харажатлари билан биргаликда, йиллик бюджет қийматининг тахминан 13 %ини ташкил этди. АҚШ қарзининг умумий қиймати 32 триллион доллардан ошди. Бу ялпи миллий даромаднинг тахминан 100 %ини ташкил этади. Бир томондан, АҚШ президенти сайловчилари олдида ўз имиджи ва фаолияти натижаларини яхшилаш учун кесарев (қоринни ёриб болани олиш) амалиётидан бошқа чора тополмади. Шу орқали ҳеч қандай жиддий ҳаракат қилмаган ҳолда фоиз тўлаш ва қарзга хизмат кўрсатиш харажатлари учун йилига 800-900 миллиард доллар олмоқчи. Бошқа томондан, у сайлов кампаниясида уни қўллаб-қувватлаган йирик капиталистлар учун солиқларни камайтиришда давом этмоқда. У қарз тўловларини қоплаш учун одатдагидек солиқларни кўтариш ўрнига, давлатларга солиқ солишга қарор қилди. Бу муаммонинг вақтинчалик ечимидир. Чунки Американинг қарзи тобора ортиб бормоқда. Бироқ, Трамп катта капиталистлар учун солиқларни ошириш масаласини 4 йилдан кейин Оқ уйга келадиган кишига қолдиришга қарор қилди. Аслини олганда, Америка молиявий жиҳатдан жуда оғир босқичга кирди. Чунки АҚШ қарзларининг умумий қиймати, қуйидаги жадвалда кўрсатилганидек, миллий даромад қийматига тенглашди ва ундан ортиб кетди. Бу шуни англатадики, Трамнинг бож тўловлари қийматини кўтариши давлат қарзининг кўпайиши, фоиз ставкасининг ошиши ва қарзга хизмат кўрсатиш харажатларига алоқадор бўлган асосий муаммони ҳал қилмайди. Бу фақат иккинчи муддатга сайланиш учун давлат ичидаги давлат ишончини қозонишида унга ёрдам берган йирик капиталистларга унинг ишончлилигини исботлашга хизмат қилади.

• Америка ва жаҳон иқтисодиёти рецессиясининг (турғунлигининг) тезлашиши: Ўзаро тариф уруши муқаррар равишда нархлар кўтарилишига ва кундалик турмуш харажатлари ошишига, шунингдек, Американинг ўзида ҳам, унга жавобан тарифларни кўтарган давлатларда ҳам саноат-ишлаб чиқариш харажатлари ортишига олиб келади. Бу нафақат Америкада, балки бутун дунёда молиявий инфляциянинг мисли кўрилмаган даражада кучайишига олиб келади. Инфляция таъсирини камайтиришнинг энг яхши усули пул маблағларининг чиқиб кетишига олиб келадиган миқдорий юмшатиш бўлса-да, бу жараён ҳеч қандай фойда бермайди. Чунки бутун дунё давлатлари бир вақтнинг ўзида инфляциянинг ўсишидан азият чекмоқда. Демак, долларнинг миқдорий юмшатилиши ўз ўрнини топа олмайди ҳамда бу евро, фунт, Хитой юани ва Япония иенасига ҳам тегишли. Бу эса, бутун дунёда умумий таназзулга олиб келади. Бу табиий равишда иккинчи жаҳон урушидан олдин 1929 йилда содир бўлган буюк депрессияга олиб келади. Демак, Трампнинг бу ҳаракати глобал депрессияга олиб келиши мумкин.

Бу ўриндаги муҳим савол: Трамп ва иқтисодчилар гуруҳи бундай қадам маҳаллий ва глобал иқтисодиёт рецессияга кирганида иқтисодиёт учун жуда хавфли бўлишини англамайдими? Бундай турғунлик глобал даражадаги беқарорлик ҳолатига олиб келиши мумкин. Бу эса дунё тинчлиги ва хавфсизлигига таъсир қилиши мумкин. Албатта, улар буни билишади. Менимча, бундай иш сиёсий таҳлилчи ва иқтисодчиларга яширин эмас. Бу бизни қуйидаги саволга бошлайди: Америка бутун дунё иқтисодиётини турғунликка туртишдан нимани кўзлаяпти ва нимани хоҳлаяпти? Бу саволнинг жавоби глобал кураш истиқболларини, шунингдек, янги хусусиятларга эга бўлган янги глобал тартибни яратишга уринилаётганини англаб етишни тақозо этади. Ушбу мақола бундай масалага киришиш ўрни эмас.

Роя газетасининг 2025 йил 16 апрел, чоршанба кунги 543-сонидан