Халифалик давлатида соғлиқни сақлаш сиёсати
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Исломнинг инсон ва жамиятга соғлиқни сақлаш нуқтаи назаридан қараши
Ислом кенг қамровли, мукаммал низомни олиб келди. Бу низом инсоннинг ғариза ва узвий эҳтиёжларини қондириш учун лозим бўлган барча амалларни тартибга солади. Бу қондириш инсон фитратиги мос келади ва исломий жамият принципларига ҳамоҳанг бўлади. Ислом ушбу низомга қарши чиқишдан огоҳлантирди. Чунки бу қаршилик фасод ва бузуқликка олиб келади. Ибн Умар разияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:
يَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِينَ! خَمْسٌ إِذَا ابْتُلِيتُمْ بِهِنَّ، وَأَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ تُدْرِكُوهُنَّ:
لَمْ تَظْهَرِ الْفَاحِشَةُ فِي قَوْمٍ قَطُّ، حَتَّى يُعْلِنُوا بِهَا، إِلَّا فَشَا فِيهِمُ الطَّاعُونُ، وَالْأَوْجَاعُ الَّتِي لَمْ تَكُنْ مَضَتْ فِي أَسْلَافِهِمُ الَّذِينَ مَضَوْا.
وَلَمْ يَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ، إِلَّا أُخِذُوا بِالسِّنِينَ، وَشِدَّةِ الْمَئونَةِ، وَجَوْرِ السُّلْطَانِ عَلَيْهِمْ.
وَلَمْ يَمْنَعُوا زَكَاةَ أَمْوَالِهِمْ، إِلَّا مُنِعُوا الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ، وَلَوْلَا الْبَهَائِمُ لَمْ يُمْطَرُوا.
وَلَمْ يَنْقُضُوا عَهْدَ اللَّهِ، وَعَهْدَ رَسُولِهِ، إِلَّا سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ عَدُوًّا مِنْ غَيْرِهِمْ، فَأَخَذُوا بَعْضَ مَا فِي أَيْدِيهِمْ.
وَمَا لَمْ تَحْكُمْ أَئِمَّتُهُمْ بِكِتَابِ اللَّهِ، وَيَتَخَيَّرُوا مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ، إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ بَأْسَهُمْ بَيْنَهُمْ
“Эй муҳожирлар жамоаси! Бешта иш бор, агар сизлар уларга мубтало бўлсангиз, (тамом бўласизлар). Бу балолар сизларнинг бошингизга келишидан Аллоҳдан паноҳ сўрайман;
Бир қавмда фаҳш ҳеч қачон зоҳир бўлмаган. Фаҳшни очиқ ошкор қилишганда эса, улар орасида ўтган ота-боболарида бўлиб кўрмаган вабо ва юқимли касалликлар тарқалган.
Мезон ва тарозидан уриб қолишмаган. Магар улар қахатчилик ва султоннинг жабрига мубтало бўлишган.
Молларидан закот беришни манъ қилган бўлсаларки, самодан тушадиган ёмғир қатраларидан маҳрум этилганлар. Агар хайвонлар бўлмаганида асло ёмғир ёғмасди.
Аллоҳнинг аҳдини ва Расулининг аҳдини бузишмаган, магар Аллоҳ уларнинг устига ўзларидан бошқаларни – душманларини ҳукмрон қилиб қўйган. Натижада уларнинг қўлларидаги айрим нарсаларни олиб қўйганлар.
Уларнинг имом(етакчи)лари Аллоҳнинг Китоби билан ҳукм юритмаган, Аллоҳ нозил қилган нарсани танламаган, магар Аллоҳ уларни ўзлари билан ўзларини овора қилиб, бошларига мусибатлар туширган.” Ибн Можжа ўз Сунанида, Ҳоким ўз Мустадрокида ривоят қилган. Ва бу ҳадисни исноди саҳиҳ деган.
Инсонлар улардан беҳожат бўла олмайдиган манфаат ва имкониятлар бўлгани учун Ислом тартиблаган ва соғлиқни сақлаш ҳамда тиббиёт ўз эътиборини қаратган ўринлардан бирида Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва салам мана бундай марҳамат қилганлар:
مَنْ أَصْبَحَ مِنْكُمْ آمِنًا فِي سِرْبِهِ مُعَافًى فِي جَسَدِهِ عِنْدَهُ قُوتُ يَوْمِهِ فَكَأَنَّمَا حِيزَتْ لَهُ الدُّنْيَا بِحَذَافِيرِهَا
“Сизлардан кимнинг кўнгли хотиржам бўлса, тани-жони соғ бўлса, кундалик ейдиган таоми бўлса, гўё у бутун дунёни қўлга киритгандек бўлибди”. Термизий ривоят қилган ва бу ҳадисни ҳасан ғариб деган.
Ислом инсоннинг жонини, ақлини, наслини, инсоний кароматни ва хотиржамликни сақлашни жамиятни сақлаб қолиш учун собит бўлган энг олий мақсадлар қаторига киритди, жумладан:
Ислом инсоннинг жонини сақлаб қолиш учун ноҳақ одам ўлдиришни ва инсоннинг жонига тажовуз қилишни ҳаром қилди. Бунинг қаршисида қасосни йўлга қўйди. Аллоҳ таъоло айтади;
وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ
“Сизлар учун қасосда ҳаёт бордир”.[2:179].
Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:
إن الله يعذب الذين يعذبون الناس في الدنيا
“Албатта Аллоҳ таъоло бу дунёда инсонларни азоблайдиган кишиларни Ўзи азоблайди”. Муслим ривояти.
Ислом инсонга жонини сақлаб қолиш учун айрим ҳаромларни истеъмол қилишга рухсат берди. Аллоҳ айтади:
فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ
“Кимки золим ва ҳаддан ошмаган ҳолида ночор вазиятда қолса гуноҳкор бўлмайди”. [2:173].
Аллоҳ инсонга ўз жонини сақлаб қолиш йўлида урушиш, жанг қилиш ҳуқуқини берди. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:
ومنْ قُتلَ دُونَ دمِهِ فهُو شهيدٌ
“Ким ўз жонини сақлаб қолиш йўлида қатл этилса, бас у шаҳиддир”. Термизий ривоят қилган ва уни ҳасан, саҳиҳ деган.
Ақлни сақлаб қолиш учун Ислом уни (ақлни) ўзига лойиқ бўлган нуфузли мақомга қўйди. Зеро уни манотут таклиф – таклиф ўрни дея белгилади. Ислом ақлни ишлатишга тарғиб қилди. Шунинг учун ҳам Ислом инсон қаноат хосил қиладиган саҳиҳ ақидага етиш учун ундан тадаббур ва тафаккурни, шаръий ҳукмга етиш учун ижтиҳод қилишни талаб қилди. Ислом уламоларнинг мартабасини юқори кўтарди. Аллоҳ таъоло марҳамат қилади:
ۗ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ
“Айтинг (эй Муҳаммад)! Биладиган илмли олимлар билан билмайдиганлар тенг бўлурларми?!”. [39:9].
Ақлни ишлаш фаолиятига таъсир кўрсатадиганки нарсанинг барчасини Ислом ҳаром қилди. Ароқ ичиш, наркотиклар истеъмол қилиш, жодугарлик каби иллатлардан қайтарди. Ақлларни муҳофазаси учун бундай бузуқ ишлар билан шуғилланадиган кимсалар устидан жазо чораларини белгилади.
Ислом инсон зотини сақлаш учун наслни кўпайтиришга ундади. Ёқимли серпушт аёлларга уйланишни тарғиб қилгани ҳолда лустрацияни (бичишни) ҳаром қилди. Насл насабни сақлаб қолиш учун зинони ҳаром қилди ва бунинг учун кескин уқубот чорасини белгилади. Ислом фарзандларга ғамхўрлик қилишга ва уларни чиройли тарбия беришга ундади. Хусусан, қизларга. Чунки улар оила биносидаги асосий рукн бўлиб, фарздлар тарбиясидаги асосий рольни ҳам улар ўйнайдилар. Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва салам марҳамат қиладилар:
مَنْ كَانَ لَهُ ثَلاثُ بَنَاتٍ فَصَبَرَ عَلَى لأْوَائِهِنَّ وَضَرَّائِهِنَّ وَسَرَّائِهِنَّ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ إِيَّاهُنَّ فَقَالَ رَجُلٌ أَوْ ثِنْتَانِ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَوْ ثِنْتَانِ فَقَالَ رَجُلٌ أَوْ وَاحِدَةٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَوْ وَاحِدَةٌ
“Кимнинг уч нафар қизи бўлса, бас у одам ўз қизларининг машаққат ва қийинчиликларига сабр қилса, Аллоҳ таъоло бу одамни ўз қизларига марҳамат кўрсатганлиги учун жаннатга киргизади”.
Шунда бир киши; Ё Расулаллоҳ, иккита қизи бўлсачи, – деб сўради. Шунда Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Иккита бўлса ҳам”, – дедилар. Яна бир киши: Битта бўлсачи,- деб сўради. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам эса, унга : “Битта бўлса ҳам”, – деб жавоб бердилар. Ҳоким ўз “Мустадрок” асарида ривоят қилган ва уни исноди саҳиҳ ҳадис деган.
Ислом инсоний каромат, инсон қадр қимматини муҳофаза этди. Аллоҳ инсонни яратган кунданоқ мукаррам қилди. Фаришталардан Одамга сажда қилишларини талаб этди. Аллоҳ айтади:
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا
“Дарҳақиқат, Биз Одам болаларини азиз-мукаррам қилдик ва уларни қуруқлик ва денгизда (от-улов ва кемаларга) чиқариб қўйдик ҳамда уларга ҳалол-пок нарсалардан ризқу рўз бердик ва уларни Ўзимиз яратган жуда кўп жонзотлардан афзал-устун қилиб қўйдик”. [17:70].
Аллоҳ таъоло инсонга жуда кўп махлуқотларни бўйсундириб берди. Аллоҳ айтади:
أَلَمْ تَرَوْاْ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ…
“Қарамайсизларми, албатта Аллоҳ сизларга осмонлар ва ердаги нарсаларни бўйсиндириб берди”.[31:20].
Сўнгра Ислом инсонни ноҳақ уришни ҳаром қилар экан унинг қадр қиммати буюк эканлигини яна бир бор таъкидлади. Зулм ўтказиб инсонни урганни лаънат билан огоҳлантирди. Инсонга маънавий озор беришни ҳам ҳаром қилди. Шунинг учун уни масхаралаш, ғийбат қилиш, унга нисбатан бўхтон тўқиш, иғво қилиш ва инсонга лақаб қўйишни ҳаром қилди. Покиза аёлларни зинокор деб тўхмат қилганларга 80 дарра уриш ҳаддини белгилади. Инсонлар кароматига доғ туширган ёки улар устидан ёлғон гувоҳлик берган кимсаларга нисбатан таъзир чораларни йўлга қўйди. Ислом инсоннинг қадр қимматини унинг ҳаётлик чоғидагина ҳимоя қилиш билан чекланмай, балки унинг вафотидан кейин ҳам бу эҳтиромни кафолатлади. Бунинг учун ўлгандан кейин уни ғусл қилдиришни, кафанлашни ва дафн этишни йўлга қўйди. Маййитнинг жуссасига озор етказишдан қайтарди. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади, Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:
كسر عظم الميت ككسره حيًّا
“Маййитнинг суягини синдириш унинг тириклигида суягини синдириш билан баробардир”. Ибн Ҳаббон ўз саҳиҳида ривоят қилган.
Хавфсизликни сақлаш Исломда умумий асосий ҳуқуқлардандир. Дарҳақиқат, Ислом хавфсизликка рахна солувчиларга, йўл тўсарлик қиладиган, одамларнинг молларига ва жонларига тажовуз қиладиган ҳамда инсонларни хавф-хатар остига қўядиганларга қарши найза ҳаддини яъни ўлим жазосини белгилади. Аллоҳ таъоло айтади:
إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ..
“Албатта Аллоҳ ва пайғамбарига қарши урушадиган ва ерда бузғунчилик қилиш ҳаракатида юрадиган кимсаларнинг жазоси – ўлдирилиш ё дорга осилиш ёки оёқ қўллари тескарисига (яъни ўнг қўл ва чап оёқ ёки чап қўл ўнг оёқ) кесилиши ёҳуд ўз ерларидан сургун қилинишларидир”. [5:33].
Ислом фитна тарқатиш ёки қўрқинчли миш-мишлар тарқатиш орқали хавфсизликка раҳна солувчиларга ҳам таъзир берувчи кескин чораларни кўрган. Хавфсизлик ва аҳоли тинчлигини таъминлаш давлатнинг асосий бурчларидандир. Хатто Дорул исломда давлат ўзининг хавфсизлигини ўзи қўриқлашга қодир бўлиши шарт қилинади. Шунинг учун Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам мусулмонларга ҳижрат қиладиган юртларини хабар берган пайтларида энг аввало хавфсизликни эсга олганлар. Ибн Исҳоқ ўз сийратида ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам Маккадаги саҳобаларига шундай деганлар:
إن الله عز وجل قد جعل لكم إخوانا ودارا تأمنون بها
“Албатта Аллоҳ таъоло сизлар учун дўст-биродарлар бўладиган ва сизлар унда амонликда бўладиган бир юртни тайёрлаб қўйди”.
Ансорлар Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам ва Абу Бакрни қаршилаб олишгач, уларга Аҳмад саҳиҳ иснод билан Анасдан ривоят қилганидек:
وقد استقبلهما زهاء خمسمائة من الأنصار حتى انتهوا إليهما فقالت الأنصار : انطلقا آمنين مطاعين
“ У иккисининг йўлига тахминан бешюз ансорий пешвоз чиққан ва уларга; хуш келдингиз, сизлар тинч-омонликдасиз, амрингизга итоат қилурмиз”, деб кутиб олдилар.
Ислом татбиқ этилиши билан соғлиқни, жисмоний ва руҳий саломатликни йўқотиш каби бузуқ капиталистик ақиданинг офатлари ва унинг изтироблари зоҳир бўлишига олиб келган шароитлар ўз ўзидан йўқолади. Чунки, Исломда динланиш ғаризаси сиқиб қўйилмайди. Балки, Исломда ҳар бир ишда Аллоҳга таваккул ва Унга эътимод қилинади. Исломда ғариза ва узвий эҳтиёжлар, ҳурриятлар бетизгин қўйиб юборилмайди. Балки улар шаръий аҳкомлар билан қайдланган тартибли равишда қондирилади ва бу аҳкомларга қарши чиқадиганларга нисбатан кескин чоралар кўрилади. Исломда инсонлар ҳаётини ва уларнинг шахс, жамоат ва давлат сифатидаги муомалаларига Мудаббир Холиқ томонидан ўта нозик, дақиқ тартиб берилади. Бунинг натижасида ҳаёт майдонидан қашшоқлик, фақирлик, депрессия, ўз жонига қасд қилиш, зино, оила фарокандалиги каби турмуш қийинчиликлари барҳам топади. Моддий қийматларга қўшимча Ислом олиб келган руҳий, ахлоқий, инсоний қийматлар юксалади. Жамиятда худбинлик, индивидуализм йўқолади. Инсон Аллоҳнинг ризолиги билан хотиржам яшайди. У кузатувда эканлигини ва қиёмат кунида ҳисоб-китоб қилинишини билади. Шунинг учун тақво, Аллоҳдан қўрқиш уни ҳар ҳил разилликлардан, фаҳш ва мункаротлардан тўхтатади. Мусулмон биладики, унга етган касалликнинг давосини ҳам Аллоҳ яратиб қўйган. Шу боис ҳам у дардига муносиб даво излашга ва касалини муолажа қилишга шошилади. Давлат ҳам инсонларнинг саломатлиги сақлашга ҳаракат қилади. Давлат илм-фан эришган энг юксак натижаларга кўтарилади ва у бу борада бошқа халқларни ортда ҳам қолдиради. Шу ўринда таъкидлаб ўтишимиз кифояки, Ислом давлати соясида, шифохоналардаги тиббий хизматлар эвазига беморлардан ҳеч қандай пул, маблағ талаб қилмаган. Ҳеч бир шифохонада дори-дармон ва тиббий ускуналар тақчиллиги бўлмаган. Бундан ташқари, шифохоналарнинг ўзига тобеъ бўлган жомеъа-институтлари бўлган. Бу институтлар табибларнинг тажрибаларини оширишга, уларни турар жой, кийим-кечак билан таъминлашга, овқатланиш ва йўл харажатларини қоплашга ёрдам берган. Ғарб давлатлари ёш талабаларини Ислом давлатидаги моҳир табиблар қўл остида тиббиёт фанидан таълим олишлари учун юборишар эди. Давлат инсонларнинг соғлиғини сақлашдаги муҳим вазифалари учун табибларга ва тиббиёт ўқитувчиларига алоҳида ҳурмат-эҳтиром кўрсатарди. Буларнинг барчасига сабаб шу эдики, Ислом соғлиқни сақлаш ва тиббиётни Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги муборак сўзлари учун Ислом давлати ўз фуқароларига таъминлаб бериши вожиб бўлган энг асосий эҳтиёжлар сарасига киритган. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қилганлар:
الإمام راع ومسؤول عن رعيته
“Имом бошлиқ ва у ўз раийятидан масъулдир”. Бухорий Абдуллоҳ ибн Умардан ривоят қилган.
