بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Эрондаги халқ норозиликлари ҳақида мулоҳаза
Устоз Абдуллоҳ Али
2022 йил 16 сентябрда курд қиз Маҳса Аминийнинг ахлоқ полицияси қўлида ўлим топиши ортидан Эронда бошланган норозилик намойишлари характери Эрон режимининг бу намойишларга бўлган муносабатида саросимага тушиб қолганини кўрсатди. Намойишлар характери режим тузилмаси, унинг бундай намойишларга қарши курашишдаги хатти-ҳаракатлари, шунингдек, ўнлаб йиллик бошқаруви давомида эришган натижалар билан боғлиқ бир нечта белгиларни намоён этди. Намойишларнинг Эрондаги ички вазиятга, регионал ва исломий муҳитга, шунингдек, Ғарб давлатлари, хусусан, Америка билан муносабатлари табиатига қандай таъсир кўрсатиши ҳам кўринди. Эрон халққа ён бериб, режимни имкон қадар ислоҳ қилиш орқали намойишлар суръатини боса оладими? Ёки намойишчиларни хоинга чиқаришда ва уларнинг талабларини менсимасликда мустабид режимлар изидан борадими? Ёки ўзининг мустабидлигини ва одамларни қирғин қилишини оқлаш ҳамда ўзи даъво қилганидек, ватанни ташқи тил бириктирувлардан сақлаш учун намойишчиларни зўравонликка ва қуролли исёнларга тортадими?
Халқ ва режим ўртасида юз берган чалкашлик, бўлиниш, умид ва ишончнинг йўқолиши фонида Эрон режимининг ўнлаб йиллик бошқаруви давомидаги энг кўзга кўринган нуқталарига тўхталиб ўтамиз. Шунингдек, бутун Эрон халқи билан ҳукмрон режим, унинг хавфсизлик хизматлари ва улардан манфаатдор бўлганлар ўртасида юзага келган улкан жарликнинг сабаб ва омилларига ойдинлик киритишга ҳаракат қиламиз.
Аввало шуни таъкидламоқ лозимки, Вилояти Фақиҳ ҳукумати ва унинг хавфсизлик хизматининг намойишчиларга қарши ўлдириш, куч ишлатиш ва қамаш ҳаракатини илгари шоҳ режими ҳам Хумайний тарафдорларига қарши осонгина содир этса бўлар эди. Ўшанда шоҳ олдида икки танлов бўлган: ё ўзига тобе армия қўмондонлиги ёрдамида Хумайний тарафдорларига темир қўллар билан зарба бериш ёки ўша пайтда Мусаддиқ ҳукуматининг ички ишлар вазири бўлган Садиқий раислигида ўтиш даври ҳукуматини ташкил қилиш. Аммо бу танловларнинг иккиси ҳам Америка томонидан маъқулланмаган. Америка шоҳга ҳокимиятни топшириш ва юртни армиядаги Хумайнийга содиқ офицерларга топшириб Эрондан Америкага чиқиб кетишни буюрган. Бу иш АҚШнинг Теҳрондаги элчихонаси, президент Картер маъмурияти ва Марказий Разведкасининг Хумайний ва унинг ҳокимиятдаги одамлари билан тузган келишуви ва режасидан бошқа нарса бўлмаган.
Ўша АҚШ-Эрон келишуви ва режасини ўнлаб йиллар ҳукм сурган муллалар режими давом эттириб, бугунги норозилик намойишлари бўлаётган кунгача сақлаб келди. Эрон режимида ҳеч қачон хавфсизлик бузилган бир вазият бўлган эмас, мабодо бўлганда ҳам зудлик билан АҚШ маъмуриятидан бирор расмий чиқиб, муллалар режимини очиқ қўллаб-қувватлар эди ҳамда АҚШ маъмурияти Эронда режим ўзгартиришга ҳаракат қилмайди, балки унинг хатти-ҳаракатини ўзгартиришни истайди, холос, дерди… Худди бугунги кунда Сурияда режим ўз хатти-ҳаракатини ўзгартириши керак, дея тинимсиз айтиб келишаётгани каби.
Шу ўринда Американинг ҳозирги мавжуд режимларнинг хатти-ҳаракатини ўзгартириш тўғрисидаги гапи жиддийми, деган савол туғилмоқда?! Чунки мавжуд режимларнинг ҳар бири пайдо бўлган кундан буён хавфсизлик хизмати ва разведка ҳимоясида турибди, ўзининг мавжуд бўлиб туришида фақат зўравонлик, террор, репрессия, ҳатто тинчлик ҳолатида ҳам қирғинга таяняпти, одамларнинг унга қарши қўзғалган ва ағдарилишини талаб қилган пайтидаку қирғинларни содир этишини айтмаса ҳам бўлади. Шундай бўлгач, Aмерикa бошчилигидаги Ғарб давлатларининг манфаати ва уларнинг ташқи сиёсатлари ҳақиқатда ҳам мана шу режимлар ва ҳукмдорлар орқали амалга ошириладиган бўлиб қолган экан, мазкур саволга жавоб тайин.
Эрондаги норозилик намойишларидаги қонли манзаранинг ҳам йиғлатувчи, ҳам кулдирувчи жиҳати олий раҳнамо Али Хоманаийнинг намойишга оид биринчи оммавий изоҳи бўлди. Унинг изоҳлашича, ҳукуматга қарши бу «тўполон»лар ортидан Эроннинг ашаддий душманлари бўлмиш Америка билан яҳудийлар ва уларнинг иттифоқчилари турган эмиш. Билмай қолдик, бу Хоманаий режими Америка билан иттифоқчилик қилиб, унга Ироқ ва Афғонистонни босиб олишида ва у ердаги миллионлаб мусулмонларни қирғин қилишида ёрдам кўрсатмадими?! Ёки бу режим Сурияда қонхўр режимни мудофаа қилиб, Америкага кўрсатган хизматларини, шунингдек, шомлик мусулмонларга қарши ваҳший жиноятлар, қатли омлар ва шаҳарларини хонавайрон қилиш каби жиноятларини «муқаддас жиҳод» ва «Қуддус озодлигига олиб борувчи йўл», деб тасдиқлашимизни хоҳлаяптими?! Илгари «Эрон-контрасс», деган шармандагарчилик бўлиб ўтганди… Унда Эрон Саддам Ҳусайн режимига қарши урушда Американинг розилиги билан яҳудий вужудидан ва бошқа давлатлардан ёрдам сифатида қурол-аслаҳа ва ҳарбий техника олган! Бундан ташқари, Арманистоннинг қўшни мусулмон шиа бўлмиш Озарбайжонга қарши бутун уруши давомида насроний Арманистоннинг тарафида турган ҳам шу Эрон бўлади!
Хумайний Шоҳ бошқарувини ағдариб, харобалари узра қурган бугунги ҳукмрон режим структурасига қайтадиган бўлсак, барча кризисларни яратувчи шу режим эканини топамиз… Ваҳоланки, унинг конституцияси турли этник элатларнинг фарқини ва ҳақ-ҳуқуқларини эътироф этишига қарамай, бу режимнинг ўзини прагматик миллатчи мазҳабпарастлиги ҳеч кимга сир эмас.
Эронда (исломий) низомни барпо этишга бўлган даъватнинг келиб чиқиши «исна ашъарийя» (ўн икки имом) мазҳабидаги «кимдир кутилаётган маъсум имомнинг вакили бўлиши керак» деган ғояга асосланади. Нусусларга зид бўлгани учун шиа маржаат тақлидларнинг бир қанчаси бу ғояга қарши. Шунга қарамай – айни ғояга кўра – ҳукм чиқариш ва уларни ижро этиш ҳижратнинг 260 йилидан бери кутилаётган яширинган маъсум имомнинг ваколати қилиб белгиланган. Шу билан бирга, бу ғоя Ислом Умматининг барча мазҳабларини ифодалаш нуқтаи назаридан универсаллик характерига эга эмас. Аксинча, у исна ашъарийя ёки жаъфарийя мазҳабига чекланган. Қатъий айтиш мумкинки, Эроннинг бутун сиёсати яширинган имомнинг чиқишига замин тайёрлаш ҳамда форс миллатчилиги ва унинг маданиятини – гарчи бу маданият мажусийлик қолдиқларидан бўлиб, Ислом қадриятлари ва ақидасига зид бўлса ҳам – мустаҳкамлаш ғоясига асосланади.
Айни шу нарса бутун Ислом Уммати, хусусан, Ислом Умматининг кўпчилигини ташкил этган суннийлар билан тўқнашув нуқтаси бўлди. Шунинг учун бу режим бутун суннийлар ва бир қатор маржаат тақлидлар тарафдорлари томонидан деярли қабул қилинмади. Маълумки, бу режим пайдо бўлиб, бошқарув шакли ва конституция эълон қилинганидаёқ, унинг ўз мухолифларига қўллаган услуби рад этилди. Хумайний Эрон халқига ҳамда шоҳ давлатининг миллий сиёсий чегаралари ва исломий сўзлар билан безатилган байроғига хос бўлган шиа мазҳабига асосланган республика низомини тақдим этар экан, унинг қарашлари тушунарсиз бўлди. Кейин у бу низомни Ислом Умматини қамраб олувчи исломий низом деган эътиборда, мусулмон юртларида умумлаштирмоқчи бўлди. Шунинг ўзи калтабинлик, Исломни тўғри тушунмаслик ҳамда Ислом Умматини битта бошқарув, битта конституция ва ягона байроқ остида бирлаштирувчи лойиҳани англамасликдир.
Хумайний ва Хоманаийнинг араб ҳукмдорлари ва меҳмонлари билан, ҳатто у ердан келган диний пешволар билан араб тилида гапиришни истамаганликлари уларнинг қанчалик миллатчилик характерига эга бўлганлигини кўрсатади. Ваҳоланки, иккаласи ҳам араб тилини шу даражада яхши билишганки, масалан бир видеолавҳага кўра, Хоманаий араб машойихлари ва раҳбарлари билан ўтирганда катта оятуллоҳ қасд қилган нарсани таржимон тушунтириб бера олмайди ёки таржима қилишни унутади, ана шунда Хоманаий таржимонни араб тили билан тўғрилайди.
Ўзини ибрат, деб билган ва инқилобга мутасаддилик қилмоқчи бўлган бир шахсда мана шундай жирканч миллатчилик характери бўлиши Эрон режимининг айрим кўринмас-яширин томонларини фош қилмоқда. Бу ҳукмрон синф билан давлатнинг расмий доираларидаги бошқа тоифалар, мазҳаблар ва ирқлар ўртасидаги ўзаро ишончсизлик томонларидир. Масалан, Эрон тадқиқотлари халқаро институтлари томонидан чоп этилган ҳисоботга кўра, мамлакатдаги юқори лавозимларнинг 78 фоизини форс миллатчилари монополия қилиб олишган.
Бу албаттa, давлатнинг қолган функциялари ва улардаги мавжуд форс миллатчилигига хос имтиёзларга ҳам тааллуқли. Aгар иш шу чегарада тўхтаганда эди, бошқа этник элиталарнинг муносабати режим дучор бўлган ҳар бир кризисда биз гувоҳ бўлганимиздан кaмроқ бўлган бўлур эди. Бироқ, сўнгги ўн йилликда бошқа миллат ва мазҳабларга қарши шу даражада кўп камситувчи сиёсатлар ва уларнинг ўзлигини йўқотишга уринишлар содир бўлдики, бу бир неча марта Эрон режимига қарши кўтарилишлар, уни ағдариб қутулиш талаблари, ҳеч бўлмаганда ўзлигини қайта ўрнатиш талаблари келиб чиқишига сабаб бўлди.
Сўнгги норозилик намойишларига нисбатан таъкидлаш керак бўлган яна бир масала бор, у ҳам бўлса илмонийлик йўналишидаги кимсалар томонидан бўлаётган қутурган ҳужумлардир. Гап шундаки, бу кимсалар намойишчиларни гўё Ғарбнинг эркинликлари ва илмоний тушунчаларини талаб қилаётгандек тасвирлашяпти ҳамда Эрон режимининг хатти-ҳаракатларини, жиноятларини, бошқарув ва раҳнамоликдаги муваффақиятсизлигини Ислом билан боғлашяпти. Шунинг учун биз ҳижобни ечиб, ёқиб юборишлар, Қуръонни ёқишлар каби муслима аёлларнинг бузилишига хизмат қилувчи динга зид ишларга ҳамдардлик билдириш ва уларни қўллаб-қувватлаш ҳолларини гувоҳи бўлдик. Бу каби реакциялар Эрон режими учун тайёр ҳужжат бўлиб қолди, ўзининг одамларни репрессия қилишини ва уларни Ислом ва мусулмонларнинг душмани деб ҳисоблашини шу орқали оқлаяпти, одамларни ўзининг коррупцияси, муваффақиятсизлигидан чалғитяпти ва норозилик намойишчиларини Ғарб манфаатига хизмат қилувчи ваҳшийлик, деб атаяпти.
Тарих, воқелик ва ҳақиқатлар шуни кўрсатмоқдаки, қирқ йилдан зиёд муллалар бошқарувидан кейин давлат ичкарисидаги ишларни бошқаришга оид жуда кўп масалаларда Эрон режимининг омади чопмади… Ичкарида ҳам, хорижда ҳам мусулмонлар бирлигини бир неча даражада бузди… Ғарбнинг, асосан Американинг исломий юртлардаги манфаатларини бажарди ва ҳамон шундай ишларни қилишда давом этмоқда. Бинобарин, бошқа Сайкс-Пико давлатларидан ҳеч истисносиз, Эрон ўз ҳокимиятини қайта қўлга олиш, сафини бирлаштириш, мустамлакачиликдан, фикрларидан, малайларидан, бойликларини талон-торож қилишидан қутулиш каби Умматнинг интилишлари олдида тўсиб бўлиб турибди.
Роя газетасининг 2022 йил 2 ноябр чоршанба кунги 415-сонидан
