بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Озарбайжон билан Арманистон ўртасидаги сўнгги тўқнашувлар
Доктор Усмон Баххош
Маълумки, 2020 йил 27 сентябрда босқинчи Арманистон кучлари билан Озарбайжон кучлари ўртасида Тоғли Қорабоғ вилояти устида уруш аланга олиб, 44 кун давом этган ва 6500 киши ҳалок бўлган эди. Ўшанда Россия президенти Владимир Путин Россия ташаббуси билан «икки давлат ўртасида Тоғли Қорабоғдаги можароли зонада кенг қамровли ўт очишни тўхтатиш ва барча жанговар амалиётларга барҳам бериш бўйича келишувга эришилганини», бу 2020 йил 10 ноябр душанба куни Москва вақти билан ярим тунда кучга киришини маълум қилган эди.
Арманистон бош вазири Никол Пашинян ҳам ўша куни «Мен Тоғли Қорабоғ урушини тўхтатиш бўйича Россия ва Озарбайжон президентлари билан декларация имзоладим», дея баёнот бериб, бу қадамни «шахсан мен ва халқимиз учун таърифлаб бўлмас даражада аламли», дея сифатлаган эди.
Тоғли Қорабоғ Озарбайжон ичкарисида жойлашган тоғли минтақа. 1991 йил Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг Ереван томонидан қўллаб-қувватланган кўпчилик арманлар бу ҳудуднинг Озарбайжондан ажраб чиққанини эълон қилишган… Оқибатда икки томон ўртасида биринчи уруш бошланиб, унда 30 минг киши ҳалок бўлган. Шунингдек, арман кучлари Тоғли Қорабоғни ҳамда Озарбайжон ерларининг 20 %ига тенг келадиган Қорабоғга қўшни бошқа ерларни босиб олиши натижасида юз минглаб озарлар кўчириб юборилган.
2020 йил 10 ноябрдаги ўт очишни тўхтатиш шартномасига қайтадиган бўлсак, унинг бандларида тинчлик сақланишини кузатиб бориш Россияга берилгани, Россия буни енгил қуроллар билан таъминланган 1960 нафар аскари ёрдамида – шартноманинг бажарилишини 5 йил давомида кузатиб бориш учун – амалга ошириши айтилган. Шартноманинг бошқа бандларида Арманистоннинг Озарбайжон ерларидан ўз кучларини олиб чиқиб кетиши ҳам таъкидланган. Шунингдек, арман аҳолиси қуруқлик орқали Арманистон билан алоқа ўрнатиши учун Тоғли Қорабоғ билан Арманистонни боғлайдиган қуруқлик йўлаги ҳамда савдо ҳаракати ва товарлар олиб ўтиш ишлари Россия томонидан кафолатланиши айтилган. Aрманистон ҳам ўз навбатида, Tуркия ва Эрон билан чегарадош Нахичеван вилоятига Oзарбайжондан одамлар ва товарларнинг эркин ҳаракатланиши ва ўтишини кафолатлашга ваъда берган. (Харита қаранг).
Шундай қилиб, 2020 йил ноябр ойида келишувга эришилди. У мисоли вақтинчалик сулҳ бўлиб, ундан ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш ҳамда Тоғли Қорабоғни ўз суверенитети остида ушлаб турган Озарбайжон билан Арманистон ўртасидаги ҳал қилинмаган масалаларнинг якуний ечимини ўз ичига олган якуний келишувга эришилгунига қадар вақтдан ютиш кўзланган. Арманистон Тоғли Қорабоғда арманлар учун кенгайтирилган мухториятга олиб келадиган ва Қорабоғ билан Арманистон ўртасида эркин ҳаракатланишни таъминлайдиган кафолатларни қўлга киритишни хоҳлаётган бўлса, Озарбайжон ўзининг Тоғли Қорабоғ устидаги суверенитети Арманистон томонидан тан олинишини ҳамда Озарбайжон билан Нахичеван ўртасида қатнов хавфсизлиги таъминланишини истамоқда.
Россия Арманистон билан мудофаа шартномасига эга бўлса-да, халқаро қонун Озарбайжоннинг Тоғли Қорабоғ минтақасидаги суверенитетини тан олади. Шу сабабли 2020 йил сентябр уруши бошланган пайтда, жанглар Озарбайжон ерларида бўлиб ўтди ва Россиянинг бу урушга аралашишига ҳеч қандай асос йўқ эди. Кейин бу уруш Туркиянинг келишув кафили сифатида аралашишига эшикларни ланг очиб берди. Ўшанда, ўт очишни тўхтатиш келишувига Озарбайжон президенти Илҳом Алиевнинг илтимосига биноан, Путин Эрдоганга қўнғироқ қилиши ортидан эришилди. Маълумки, Туркия Озарбайжон томонида туриб, уни қурол-яроғ билан таъминлади ҳамда Тоғли Қорабоғ устидан қайта ўз суверенитетини тиклаб олиши учун бор имкони билан уни қўллаб-қувватлади. Шунингдек, Туркия расмийлари «Икки юртдаги битта халқ» деган баёнотлари орқали Озарбайжон билан мустаҳкам алоқага эга эканликларини таъкидлаб келишган. Озарбайжоннинг икки қанотини, яъни Нахичеван билан она юртни боғловчи қуруқлик чизиғини ўрнатиш тўғрисидаги банд асосида қуруқликдан ўтиш йўлагини очишни Туркия ҳар доим истаб келган ва ҳамон истамоқда. Бу режа амалга ошгудек бўлса, у Туркия билан Марказий Осиёдаги турк давлатлари ўртасини боғловчи улкан стратегик аҳамиятга эга бўлади. Шу боис, кўпчилик кузатувчилар шартномадаги Россия билан Эроннинг нуфузини чеклайдиган бундай банднинг амалга ошишига шубҳа билан қараб келишмоқда ва бунинг ажабланарли жойи йўқ. Аслида, 2020 йилдаги уруш Россиянинг Кавказдаги нуфузига маълум даражада салбий таъсир қилди. Туркия эса, ушбу минтақада ва у орқали Марказий Осиёда ўз таъсирини кенгайтириб олиш учун маълум даражада ўз нуфузини пайдо қилишга эришди. Бу Россияни ҳам, Эронни ҳам баробар безовта қилмоқда.
2022 йил 13 сентябр сешанба куни юз берган сўнгги тўқнашувларни ким бошлаганлиги ҳали аниқ бўлмаса-да, бироқ у навбатдаги янада даҳшатли уруш бошланиши билан таҳдид қилмоқда. Дарвоқе, унда икки томондан ҳалок бўлганлар 100 нафарга етган бўлиб, ҳар икки томон ҳам жавобгарликни бир-бирига юклашмоқда.
Баъзи кузатувчиларга кўра, Озарбайжон Россиянинг Украина уруши билан бандлигидан ва Европанинг Озарбайжон газига эҳтиёжи ортиб бораётганидан фойдаланиб, айниқса, қиш яқинлашиб келаётган бир пайтда, Россия етказиб бермайдиган газнинг ўрнини қоплашни режалаштирмоқда. Шу орқали Арманистон билан бўлган низо ечимини пайсалга солиб, кечиктириш ўрнига, можарони якуний ҳал қилиш учун босим қилмоқда. Масалан, 2022 йил 18 июлда Европа комиссари Урсула фон дер Ляен Бокуга сафар қилиб, Озарбайжондан Европага етказиб берилаётган газ ҳажмини 20 миллиард куб метрга ошириш бўйича шартнома имзолади. Озарбайжон ҳам ўз навбатида Европага кўпроқ водород ва Қуёш энергияси етказиб беришга тайёрлигини билдирди. Чунки Озарбайжон бундан олдин Амирликларнинг «Масдар» компанияси билан шамол энергиясидан 2 гигаватт қувватга эга водород ишлаб чиқарувчи завод қуриш бўйича шартнома имзолаган эди. Aрамнистоннинг бир қатор расмийлари Европа Иттифоқи раҳбарларининг уларни эътиборсиз қолдириб, Озарбайжон билан тижорат манфаатларини афзал кўрганларидан норозилик билдиришди.
Навбатдаги тўқнашувлар бошланиши Путинни қаттиқ безовта қилганлиги аниқ. Чунки бу Украина урушида унинг кучлари муваффақиятсизликка учраётган бир манзарада содир бўлди. Бу муваффақиятсизлик Украина кучларининг ўз ҳудудларидан қарийб 10 минг квадрат километрини қайтариб олишга муваффақ бўлишларида кўринди.
Бундай вазиятда Москванинг Ереванга дипломатик ечимларга ҳомийлик қилишга ва тўқнашувларни тўхтатиш учун ҳаракат қилишга ваъда беришдан бошқа чораси қолмади. Айниқса, Москванинг Арманистон билан мудофаа шартномасини фаоллаштиришдан бош тортиши Арманистонни ғазаблантирди.
Арманистон парламенти раиси Ален Симонян миллий телевидениега берган интервьюсида «Табиийки, биз Россиянинг кутганларимизга жавоб бермаганидан жуда хафа бўлдик», дея баёнот берди. Интерфакс ахборот агентлиги хабарига кўра, Симонян Коллектив Хавфсизлик Шартномаси Ташкилотини «ўқи йўқ тўппонча», деб атаган ҳамда жумладан «биз ташкилотдаги шерикларимиздан қуруқ гапларни эмас, амалдаги ишни кутгандик», дея қўшимча қилди.
Шунинг учун ҳам, АҚШ вакиллар палатаси спикери Нэнси Пелосининг яқинда 17-18 сентябр кунлари Арманистонга келишидан арман раҳбарларининг чексиз қувонишганини тушунамиз. Пелоси кўз ёши тўкиб, «Арман геноциди» дея аталаётган қурбонлар хотирасига гулчамбар қўйди. Маълумки, 2019 йили Пелоси бошчилигидаги АҚШ конгресси арманлар ўлимини «геноцид», деб тан олган ва бунда Усмоний Халифалигини айблаган эди. Президент Байден ҳам 2022 йил 24 апрелда арманлар геноциди расман эътироф этилгани тўғрисида қарор қабул қилган.
Пелоси айни можарода Арманистонни қўллаб-қувватловчи оташин баёнотларни ёғдириб ташлади. 17 сентябрдаги баёнотида ўзининг бу юртга келиши «Қўшма Штатларнинг хавфсиз ва фаровон демократик Арманистонга ҳамда барқарор ва хавфсиз Кавказга содиқлигидан далолат бериши»ни таъкидлади. Keйин сўнгги тўқнашув учун жавобгарликни Oзарбайжон ўз зиммасига олиши лозимлигини айтиб, Aмерикa Арманистоннинг мудофаа эҳтиёжларини қондиришгa ҳамда демократик мамлакатларни автократик, яъни золим мамлакатларга қарши курашда ҳимоя қилишга тайёрлигини билдирди. Бу Американинг илгари «терроризмга қарши кураш», деган пластинкани тинмай айлантиргандан кейин, бугунги янги пластинкаси ҳисобланади. Пелосининг бу баёноти Американинг уруш оловига мой сепаётганини кўрсатмоқда. Мақсади, Россияни яқин вақт ичида ёки бирор сеҳрли йўл билан ҳам еча олмайдиган мураккаб масала билан ўралаштириб қўйишдир. Шундоқ ҳам Россия ўзининг Украинадаги катта урушига шўнғиб кетган бир пайтда, Қирғизистон ва Тожикистон ўртасида юзага келган можароларга ҳам дуч келмоқда.
Роя газетасининг 2022 йил 21 сентябр чоршанба кунги 409-сонидан
