بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Судандаги дори-дармон кризисига ёмон бошқарув ва зўравон капитализм сабабчи
Ғодат Абдужаббор (Умму Аввоб)
Дорихона токчалари дори-дармонлардан, айниқса ҳаётни сақлаб қолувчи дорилардан қуриб қолиши ортидан Судандаги дори-дармон кризиси энг мураккаб босқичга етди.
Сал аввалроқ Судан фармацевтика марказий қўмитаси вазирлар маҳкамасига шошилинч ёзма изоҳ топшириб, унда одамларнинг хавфсиз ва самарали дори-дармонларни муносиб ва арзон нархларда сотиб олиш ҳуқуқини таъминлаш мақсадида давлат томонидан самарали ечимлар топиш учун тезкор аралашув талаб қилинди.
Судандаги дори-дармон кризиси шу даражага етганки, Соғлиқни сақлаш вазирлиги билан Молия вазирлиги айни кризисда бир-бирини айблаб, маломат тошини отишдан бошқа нарсани билишмаяпти.
«Sudan Tribune» веб-сайти 2020 йил 14 июндаги хабарига кўра, ўша пайтдаги Соғлиқни сақлаш вазири бўлган Акрам Али Тавм Молия вазири Иброҳим Бадавийга мурожаат йўллагани хабари сизиб чиқди. Акрам Али ўз мурожаатида Бадавийга Суданда ҳаётни сақлаб қолувчи дори-дармонлар етишмовчилиги сабабли яқинда фалокат юз беради, чунки Молия вазирлиги 2019 йил декабрдан ҳозирга қадар дори-дармонлар харажатларини, шу жамладан, ҳаётни сақлаб қолувчи дори-дармонлар чиқимларини тўлай олмаяпти, деган.
Дори-дармон кризисининг белгилари ўтган ойдан бошлаб, Судан банки нефтдан ташқари экспорт молларидан тушадиган даромаддан 10 фоизини дори-дармон импорти учун ажратилишини бекор қилган пайтда кўрина бошлади.
Бу кризис Судандаги беморларни ҳамон қийнаб келаётган муаммоларнинг бир қисми, холос. Башир режими ағдарилиши ортидан ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Хартум вилояти собиқ раҳбари Маъмун Ҳамиданинг дори-дармон мафиясини бошқараётганлик айблови билан қамоққа ташлангандан сўнг баъзилар дори-дармон соҳасида вазият яхшиланади, деб ўйлади. Бироқ, афтидан, бу машаққатлар тугашини ҳали узоқ кутиладиган кўринади.
Мутахассислар фикрича, ҳозирги дори-дармон кризиси айни масалани коррупция ва мафия идора қилаётгани билан боғлиқ. Шу боис кризис тўхтовсиз янгиланмоқда, ўрнида туриб қолмай, тез-тез олдинга силжимоқда. Судан Истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш жамиятининг очиқлашича, дори-дармон соҳасининг мафия томонидан идора қилинаётганлиги дори-дармон кризисини борган сари мураккаблашишига сабаб бўлмоқда. Жамият бош котиби доктор Ёсир Мирғани «Судоний» газетасига Федерал Соғлиқни сақлаш вазирлигини дори-дармон мафияси бошқараётганини ва айни соҳа билан боғлиқ қарорларга ҳукм ўтказаётганини айтди. Унга кўра, мафия Акрам Али Тавм билан (унинг ишдан олинишидан олдин) бирга ҳаракат қилди. Уни Соғлиқни сақлаш вазирлиги мансабидан бўшатгач, ўрнига ўзларидан бўлган бошқа шахсни тайинлади. Бу вазирлик мансабидагилар дори-дармон мафиясининг истакларига ва манфаатларига хизмат қилишдан воз кечмас эканлар, юртдаги айни соҳа кризиси асло бартараф бўлмайди.
Соғлиқни сақлаш вазирлиги минбардан туриб, тижорат банклардаги мавжуд корпоратив тўловлар тўланмагунича дори-дармон етарлича таъминланмаслигини кўп бор таъкидлади. Давлатни айни масалага аралашиш ва уни ҳал этишга чақирди. Айниқса, компанияларга хусусий бозорнинг дори-дармон бозоридаги эҳтиёжининг 60 %дан ортиғини таъминлаш мажбурияти юкланганлигини эътиборга олиш кераклигини таъкидлади.
Банклар ўзининг муомаласи ва молиялаштиришида фақат фойдани кўзлаяпти, товарлар турига ва инсонларнинг уларга бўлган эҳтиёжларига эътибор бермаяпти. Ҳукумат эса, импорт қилинувчи тиббий буюмлардангина ёрдам қиляпти, у ҳам бозор эҳтиёжларининг ярмидан камини ташкил қилади. Шунинг учун ушбу кризис компаниялар ўз мажбуриятларини бажара олмагани сабабли келиб чиқмоқда ва ҳатто товарлар етказиб берилган тақдирда ҳам ўртада бўшлиқ пайдо бўлмоқда. Давлат бўлса, инсонлар соғлиғини осонгина капитализмга топшириб қўйди. Бу очкўз капитализм молдан бошқа нарсага ташвиш қилмайди, агар молга эга бўлолмаса, дори-дармон етишмовчилигидан қанча инсон ҳалок бўлишига заррача эътибор бермайди!
Ҳукумат жорий йил март ойида 10 %ли ажратма маблағни қайта амалга ошириш тўғрисида қарор қабул қилган эди, бош вазир қарори билан у бекор қилинди. Бу давлатнинг дори-дармон соҳасидаги чалкаш сиёсат олиб бориши сабаблидир.
Фармацевтика саноати дори ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг айни соҳадаги ривожланиш билан ҳамқадам бўлиш қобилиятига кўра, заифдир. Давлатнинг нарх-наво сиёсатини олиб бориши ва дори воситаларини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган хом ашёларга божхона солиқларини солиши бунга қўшимча таъсир қилган. «Мисол учун, «Pandole» сиропини тайёрлаш унинг бозордаги нархидан юқори, шу боис биз уни ишлаб чиқаришни тўхтатганмиз», дейди дори-дармон заводларидан бирининг директори. Шубҳасиз, бу муаммоларнинг барчаси капиталистик тузумнинг оқибатидир.
Дори-дармон саноати дарғаларининг «Нейлин» веб-сайтига берган баёнотига кўра, Судандаги фармацевтика саноати маҳсулотларни импорт қилиш учун чет эл валютасига эга бўлишда катта қийинчиликларга дуч келмоқда. Дори-дармон тақчиллигини ҳал қилишга мана шундай уринилаётган бир пайтда, суданликлар дорилардан фойдаланиш йўриқномалари борасида ҳам турли қийинчиликларга дуч келмоқдалар. Зеро, ижтимоий тармоқлар дори-дармонларнинг йўриқномалари билан боғлиқ сўровларга оид нашрлар ва ёзишмалар билан тўлиб кетди.
Аҳвол шундай. Бир томондан, бемор дори-дармон баҳосининг ортиқча даражада кўтарилиши билан боғлиқ товламачилик ва эксплуатациядан сақланишга энди муваффақ бўлди дегунимизча, иккинчи томондан, дорининг сифатсизлиги балосига дуч келмоқда. Бу сифатсиз дори-дармонларнинг қўлланиш йўриқномалари ижтимоий тармоқларда мавжуд… Бас, бу йўриқномаларга қанчалик ишонса бўлади, бу сохта дори-дармонларга ким жавобгар, инсон саломатлиги билан наҳотки шунчалар ўйнашиб бўлса?!
Шубҳасиз, Ислом тиббий маълумотга эга бўлмаган кимсаларга тиббий фаолият билан шуғулланишни ман этади. Абу Довуд билан Ибн Можжа Умар ибн Шуайбдан, у отасидан, у бобосидан ривоят қилган ушбу марфу ҳадисда Росулуллоҳ ﷺ бундай деганлар:
«مَنْ تَطَبَّبَ وَلَمْ يُعْلَمْ مِنْهُ طِبٌّ قَبْلَ ذَلِكَ فَهُوَ ضَامِنٌ»
«Кимда-ким табиблик касбини қилса-ю, аммо унинг илгари табиб экани маълум бўлмаган бўлса, бас, у (жиноятга) кафилдир». Ушбу ҳадиснинг санадини Ҳоким саҳиҳ деган, унга Заҳабий ҳам қўшилган.
Патент (кашфиёт дахлсизлиги)га келсак, бу нарса бугунги кунда капитализмнинг фуқарони қирғин қилишда қўлловчи қуролларидан бирига айланди. Зотан, бу инсон ҳаётига нисбатан энг нозик ва энг муҳим соҳада! Чунки дори-дармон саноати бошқа саноатлардан фарқсиз фақат фойда мантиқига боғлиқ бўлиб қолди, қитъалараро фармацевтика компанияларнинг мутлақ назорати остида қолди. Бу компаниялар ҳар қандай услуб билан бўлмасин ўз фойда-даромадларини кўпайтиришга уринмоқда, бу услубнинг қонуний ёки қонунга зид бўлиши уларни ташвишлантирмайди. Бу соҳадан инсоний қарашлар бутунлай йўқ бўлиб кетди. Ваҳоланки, айни соҳадаги асосий мақсад инсон ҳаётини сақлаб қолишга қаратилган эди.
Биз соғлиқни сақлаш ва дори-дармон соҳаси ҳатто қурол-яроғ, гиёҳванд моддалар ва инсон савдоси билан кескин рақобатлашмоқда, десак муболаға қилмаган бўламиз. Чунки, айни соҳа компаниялари йирик даромадлар қилишмоқда. Шу боис, бу соҳа иқтисодий пасайиш ва тебранишларга энг хавфсиз инвестиция соҳаларидан бири ҳисобланади. Бунинг бирдан-бир сабаби шуки, давлат фуқаро ишларини бошқаришдек ўз вазифасидан воз кечиб, уни капитализмга топшириб қўйди.
Исломда дори-дармон саноатига фақат давлат эгалик қилади ва ўз назоратига олади. Зеро, Росулуллоҳ ﷺ
«الإِمَامُ رَاعٍ وَهُوَ وَمَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ»
«Имом-халифа бошқарувчидир ва ўз фуқаросига жавобгардир», дея марҳамат қилганлар. Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Умардан ривоят қилган ушбу матн умумий бўлиб, соғлиқни сақлашдан жавобгар давлат эканига далолат қилади. Чунки дори-дармонни таъминлаш билан даволаш давлатнинг вазифасига киради. Соғлиқни сақлаш ва даволашга далолат қилувчи алоҳида, махсус далиллар ҳам мавжуд:
Имом Муслим Жобир ибн Абдуллоҳ йўлида ушбуни ривоят қилади: «Росулуллоҳ ﷺ Убай ибн Каъбга шифокор юбордилар, шифокор унинг томирини кесиш, сўнг уни куйдириш билан даволади».
Ҳоким «Мустадрак»да Зайд ибн Асламдан, у отасидан ушбуни ривоят қилади: «Мен Умар ибн Хаттоб замонида қаттиқ касал бўлиб қолдим. Шунда Умар менга шифокор чақирди. Шифокор мени куйдириш билан даволади, куйдириш оғриғидан данакни тишлаб турдим».
Яқинда Аллоҳ изни ила барпо этилажак Халифалик давлатида дори-дармон нархини қимматлатаётган солиқлар ва божхона тўловлари, деган нарса бўлмайди. Халифалик давлати патент (кашфиёт дахлсизлиги) каби ҳар қандай ноқонуний шартларни бекор қилади. Чунки шаръий савдо битими харидорга мулкка эга бўлиш ҳуқуқини бергани каби, ўша мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини ҳам беради. Савдо битими талабларига хилоф ҳар қандай шарт ботилдир.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: Барира Оиша розияллоҳу анҳонинг олдига келди. У аҳли билан ҳар йили бир увқиядан тўққиз увқияга озод бўлишга шартнома қилган эди. Оиша розияллоҳу анҳо: Агар шу маблағни бир мартада уларга тўлашимга ва сени озод қилишимга аҳлинг кўнса, шундай қиламан ва сендаги «вало» менга бўлади, деди. Барира буни аҳлига баён қилди. Улар бош тортишди. Фақат вало улар учун бўлсагина рози бўлишларини айтишди. Кейин Оиша Росулуллоҳ ﷺга бўлган воқеани айтдилар. Росулуллоҳ ﷺ «бу ишни қилавер», – дедилар. Оиша шундай қилди. Кейин Росулуллоҳ ﷺ одамлар ичида туриб, Аллоҳга ҳамду сано айтдилар. Сўнг дедилар:
«مَا بَالُ رِجَالٍ يَشْتَرِطُونَ شُرُوطاً لَيْسَتْ فِي كِتَابِ اللَّهِ، قَال: فَكُلُّ شَرْطٍ لَيْسَ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ بَاطِل، كِتَابُ اللَّهِ أَحَقُّ وَشَرْطُهُ أَوْثَقُ، وَالْوَلاء لِمَنْ أَعْتَقَ»
«Сизлардан баъзи кишиларга нима бўлдики, Аллоҳнинг китобида бўлмаган шартларни қўймоқдасиз. Аллоҳнинг китобида бўлмаган ҳар қандай шарт, гарчи у юзта шарт бўлса ҳам ботилдир. Аллоҳнинг китоби ҳақлироқ ва Аллоҳнинг шарти ишончлироқдир. Албатта, «вало» озод қилган киши учундир».
Роя газетасининг 2020 йил 12 август чоршанба кунги 299-сонидан
