بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
Омонатдорликни биласизми
Аллоҳ Таоло айтади:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الآمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا
„Албатта, Аллоҳ сизларни омонатларини ўз эгаларига топширишга буюради“. [4:58]
Омонат – зиммасидаги ишни тўла, сидқидилдан адо қилишдир. Омонат шаръий таклифлардир. У инсон зиммасидаги ҳамма буйруқ ва тақиқларни, ҳамда масъулияти бор бўлган ҳар бир инсонни ўз ичига олади, яъни инсон масъулиятига қараб ё омонатдор бўлади ёки хоин бўлиб қолади. Халифа, волий, ҳоким, қози, шўро мажлисининг аъзоси, лашкар амири, элчи, намоз ўқигувчи, рўза тутувчи, ҳаж қилувчи, закот берувчи, ҳизб масъули, даъват этувчи, одамларга эзгуликни ўргатувчи, толиби илм, муфтий, вақфнинг мутаваллиси, байтул-молнинг эгаси, сотувчи, чамаловчи, закотлар бўйича иш юритувчи, хирожий ерларнинг бошқарувчиси, мужтаҳид, муҳаддис, муаррих, сиёсат ёзувчи, ўлжалар бўйича иш юритувчи, корхона мудири, ваколат бериш вазири, ижро этиш вазири, таржимон, мактабдаги болалар ўқитувчиси, оиласини бошқараётган эркак, эрнинг уйига қараб турган хотин, табиб, доя, дори сотувчи, эмизувчи, шерикчилик қилувчи, ижарага олувчи, дорул-Хилофатнинг мудири, унинг қўл остидаги мудирлар – савдо-сотиқ мудири, меҳмонхона мудири, гараж мудири, ошхона мудири, қўриқлаш бўлими мудири, овловчи, хотини тарафига ўтаётган киши, сир сақловчи, ахборотчи, хабарлар терувчи, иши тақозоси билан телефон ва интернетда одамларнинг хабарларини эшитадиган журналист ва бошқаларнинг – ҳамма-ҳаммасининг гарданига омонат юклангандир. Демак, омонатнинг шаъни улуғ, майдони кенгдир. Оз ё кўп бўлсин, катта ё кичик бўлсин, мукаллафнинг зиммаси ундан холи бўлмайди.
Масалан: намоз ўқигувчи, рўза тутувчи, ҳаж қилувчилар ибодатларни шариатда кўсатилгандек қилишлари билан омонатдор бўладилар.
Ёки одамларга эзгуликни ўргатувчи, толиби илм, сиёсий ёзувчи, таржимон, мужтаҳид, муҳаддис, муаррих, мактабдаги болалар ўқитувчиси ёки муфтий кабилар шариатга мувофиқ равишда таълим ишига ёндошсаларгина омонатдорлардан ҳисобланадилар.
Закот берувчи, вақфнинг мутаваллиси, байтул-молнинг эгаси, сотувчи, чамаловчи, закотлар бўйича иш юритувчи, хирожий ерларнинг бошқарувчиси, ўлжалар бўйича иш юритувчи, корхона мудири, меҳмонхона мудири, гараж мудири, ошхона мудири, қўриқлаш бўлими мудири, эрнинг уйига қараб турган хотин, шерикчилик қилувчи, ижарага олувчи, савдо-сотиқ мудири кабилар мулкка алоқадор ишдагиларнинг омонатдорликлари шариатдан чиқмаган ҳолларида тасарруф қилишларида кўринади.
Аммо оиласини бошқараётган эркак, табиб, доя, дори сотувчи, эмизувчи қўл остиларидаги омонатлари инсонларнинг жонлари, ҳақ-ҳуқуқлари эканини унутмасликлари керак.
Қози, хотини тарафига ўтаётган киши, сир сақловчи, ахборотчи, хабарлар терувчи, иши тақозоси билан телефон ва интернетда одамларнинг хабарларини эшитадиган журналист кабиларнинг иши жуда нозик бўлиб, омонатдор бўлмасликлари, яъни хато ёки ноўрин бир сўзлари билан бир инсоннинг ҳаёти, обрўйи ёки мол-мулкига зарар етиб қолиши мумкин.
Халифа, волий, ҳокимлар ёки ваколат бериш вазири, ижро этиш вазири шариатни тўла тадбиқ қилсалар омонатдор бўлади, аксинча хоинлар бўладилар.
Ёки даъватчилар-ҳизб йигитлари, айниқса масъуллари Пайғамбаримиз – “Муҳаммад Амин”(с.а.в) – каби шариатга риоя қилсалар, хоссатан табанний қилинган ҳукмларни тўла ва тўғри қабул қилсалар, ўзларидаги омонат-Исломни тушунарли, етарли қилиб инсонларга имкон қадар етказсалар, айниқса Амир томонидан қабул қилинган қарорларни қандай бўлса ўшандек адо қилсаларгина шариат эътиборида омонатдор бўлишадилар, аксинча Аллоҳ Таолога ҳам, ҳизбга ҳам хоинлардан бўладилар. Исломни ҳаётга келиши масъулларларнинг омонатдорликларга боғлиқ: Ҳузайфа(р.а) ривоят қилади:
جَاءَ أَهْلُ نَجْرَانَ إِلَى النَّبِيِّ فَقَالُوا: ابْعَثْ لَنَا رَجُلاً أَمِينًا, فَقَالَ لأَبْعَثَنَّ إِلَيْكُمْ رَجُلاً أَمِينًا حَقَّ أَمِينٍ, فَاسْتَشْرَفَ لَهُ النَّاسُ, فَبَعَثَ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ
«Нажрон аҳли Пайғамбар(с.а.в)нинг олдиларига келишиб, бизга бир омонатдор одамни юборинг, дейишди. Шунда Пайғамбар(с.а.в) сизларга ҳақиқий омонатдор одамни юбораман, дедилар. Ҳамма ўша бўлишга интиларди. Шунда у киши Абу Убайда ибн Жарроҳни юбордилар» (муттафақун алайҳ).
Исломни адо қилиш масъулияти муҳим ва нозик бўлганлигидан уни адо қилиш учун муомила, аҳлоқ биринчи ўринда туради. Шунинг учун жисмонан кучли бўлса ҳам муомилада заиф бўлган қўпол, инсонларни дардига қулоқ солмайдиганлар бундай масъулиятни адо қилолмайдилар. Аллоҳ Таоло айтади:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ
(Эй Муҳаммад) Аллоҳ томонидан бўлган бир марҳамат сабабли уларга (саҳобаларингизга) юмшоқ сўзли бўлдингиз. Агар қўпол, қаттиқ дил бўлганингизда эди, албатта атрофингиздан тарқалиб кетган бўлар эдилар. Бас, уларни афв этинг, улар учун Аллоҳдан мағфират сўранг ва ишларингизда уларга маслаҳат солинг! Энди (маслаҳат қилгач, бирон ишни) қасд қилсангиз, Аллоҳга суянинг — таваккал қилинг! Албатта Аллоҳ Ўзига суяниб (иш қилгувчиларни) севади.[3:159].
Абу Зарр(р.а.) ривоят қилади:
قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ, أَلاَ تَسْتَعْمِلُنِي, قَالَ فَضَرَبَ بِيَدِهِ عَلَى مَنْكِبِي, ثُمَّ قَالَ: يَا أَبَا ذَرٍّ, إِنَّكَ ضَعِيفٌ,وَإِنَّهَا أَمَانَةُ, وَإِنَّهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ خِزْيٌ وَنَدَامَةٌ, إِلاَّ مَنْ أَخَذَهَا بِحَقِّهَا, وَأَدَّى الَّذِي عَلَيْهِ فِيهَا
«Мен: «Эй Расулуллоҳ мени ҳам ҳоким қилмайсизми?», дедим. У киши елкамга уриб: «Эй Абу Зарр, сен заифсан. Ҳокимлик омонатдир, кимки уни етарли даражада эътибор билан қабул қилиб олиб, устига юкланган бурчни адо этмаса, Қиёмат кунида у шармандалик ва надоматдир», дедилар». (Муслимдан).
Бу омонатни масъулиятни хис қилган эр йигитларгина кўтара олади. Ҳузайфа ибн Ямон(р.а.)дан ривоят қилилади. Пайғамбаримиз(с.а.в.) бизга шундай дедилар:
«أَنَّ الأَمَانَةَ نَزَلَتْ فِي جَذْرِ قُلُوبِ الرِّجَالِ …»
«Омонат эр кишиларнинг қалби тўрига жойланган…» (муттафақун алайҳ)
Омонатдорлик йўқолган сари жамият қолоқлашиб бораверади, икки дунёда хор бўламиз.(Аллоҳ сақласин). Омонатдор бўлмаган инсонларни бу дунёда заковатли-ақлли инсонлар албатта биладилар ва уларга нисбатан “амру-маъруф ва наҳий-мункар” қиладилар. Лекин Қиёматда эса ҳаммага аён бўлиб турадиган белгиси бўлади. Абу Саид Худрий(р.а.) ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар(с.а.в) шундай деганлар:
«لِكُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ عِنْدَ اسْتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ, يُرْفَعُ لَهُ بِقَدْرِ غَدْرِهِ, أَلاَ وَلاَ غَادِرَ أَعْظَمُ غَدْرًا مِنْ أَمِيرِ عَامَّةٍ»
«Қиёмат кунида ҳар бир хоиннинг думбасида бир байроғи бўлиб, хиёнатига қараб юқорироқ кўтарилиб бораверади. Огоҳ бўлингларки, омма амирининг хиёнатидан кўра буюкроқ хиёнат йўқдир». Муслим.
Абу Зар
