بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Америка Саудия билан биргаликда коронавирус ниқоби остида нефть урушини олиб бормоқда
Доктор Муҳаммад Жилоний
Дунё иккинчи жаҳон урушидан чиққандан сўнг Америка дунё тизимини бошқатдан тузишга киришди. У бунга сиёсий жиҳатдан Хавфсизлик кенгаши ва халқаро коалициялар орқали, иқтисодий жиҳатдан Бреттон Вудс шартномаси, Халқаро Валюта Фонди ва Жаҳон Банки орқали ҳаракат қилди. Кейин Америка Франция ва Британияни жорий эски мустамлакаларидан чиқариб юбораман, Шарқий Европа давлатларида эса, Россиянинг ўзи ҳукмрон бўлиши мумкин, дея ўзининг энг катта рақиби бўлган Совет Иттифоқини ишонтирди.
Америка 1971 йилга келиб, Бриттон Вудс шартномасидан қутулишга ва олтин ўрнига долларни халқаро валюталар ўлчовига айлантиришга қарор қилди. Буни нефть савдосини фақат доллар билан қилишни таъминлаш орқали кафолатлаб олди. Кейин эса, долларни ҳар қандай чекловдан озод қилди. Маслаан, унинг иқтисодий ўсишга боғлиқлиқлигини узиб ташлади. Бу иш президент Рейганнинг 1983 йилдаги қарори орқали амалга ошди. Ўшанда АҚШнинг молиявий бойлиги иқтисодий ўсишга қараганда бир неча баробар ўсиб кетди. Масалан иқтисодиёт 3-8 % оралиғида ўсганда, пул бойлиги 50 % ва ундан юқори кўрсаткичда ўсди.
Бир томондан долларни олтиндан ажратиш, иккинчи томондан иқтисодий ўсишдан озод этиш натижасида виртуал ёки хаёлий иқтисодиёт, деган нарса юзага келди. Содда қилиб айтганда, пул товарлар билан ҳам, ишлаб чиқариш билан ҳам, хизматлар билан ҳам ўлчанмайдиган бўлди.
Мана шундай чоралар орқали Америка жаҳон пул бозорини ва халқаро савдони назорат қилишга муваффақ бўлди. Яъни, дунёдаги ҳамма давлатлар ўзларининг савдо-сотиқ ишларини, айниқса, энергетика ва нефтга оид бизнес ишларини бажариш учун кўп миқдорда доллар сақлашга мажбур бўлиб қолди. У ўзининг федерал захираси орқали доллар ишлаб чиқарар экан, ушбу валютаси миқдорини назорат қилиб, бошқа кўплаб дунё давлатларининг валюта курсини бошқарадиган давлат бўлиб олди.
Бу мустамлакачи давлат ОПЕКдага нуфузини Саудия орқали ҳамда ўз таъсири остидаги Арамко ширкати орқали мустаҳкамлаб, нефть бозорига ҳукмрон бўлиб олди…
Бугунги кунда коронавирус тарқалиши инқирози сабабли нефтга бўлган талаб пастлаб кетди. Айниқса, дунё нефтининг 20 %ига талабгор бўлган Хитойнинг талаби камайди. Америка ўз малайи Саудия билан биргаликда нефть ишлаб чиқарилишини камайтириш орқали унинг баҳосини тушиб кетишдан сақлаб қолишга уринди. Бироқ ОПЕКка аъзо бўлмаган Россия ишлаб чиқаришни камайтиришга рози бўлмади. Чунки Россия нефть нархининг пастлаб кетиши оқибатида келиб чиққан зиённи нефть ишлаб чиқаришни кўпайтириш орқали енгиб оламан, деб ўйлади. Ана шунда Саудия (Америка Саудия билан Россия ўртасидаги келишмовчиликка аралашишнинг вақти эмаслигини Трамп орқали даъво қилганига қарамай) Америка билан келишиб, қасддан бир томонлама ишлаб чиқариш суръатини нефть нархи тушиб кетадиган даражада ошириб юборди. Бунда оғирлик Россияга тушиши учун шундай қилди. Аввалига Россия Саудиянинг ишлаб чиқариш суръатини ошириши бизга зиён қилмайди, деган эди. Бироқ ўзининг энергетика вазири орқали нефть нархини тушиб кетишини тўхтатиб қолишга ҳаракат қилишни талаб қилди.
Бунга жавобан, оммавий ахборот воситаларида, Американинг Саудия билан биргаликда янги нефть алянси тузишга ҳаракат қилаётгани, шу орқали у ОПЕК тизимини тугатишга ва Саудия бошчилигида нефть бозорини ОПЕК орқали эмас, балки тўғридан-тўғри ўз қўлига ўтказиб қолишга уринаётгани хабар қилинди.
Афтидан, Америка нефт билан боғлиқ стратегик қадамларни ташлаш учун ҳозирги вазиятдан фойдаланмоқчи кўринади. Бунда қуйидаги ишлар унга қўл келади:
Валиаҳд Муҳаммад ибн Салмон орқали Саудия Арабистони АҚШнинг истак ва талабларига тўла бўйсунади;
Бугунги кунда нефть нархи кескин тушиб кетиши оқибатида келиб чиққан нефть инқирози унинг бозори вайрон бўлишидан огоҳлантирмоқда ва бу нефть ишлаб чиқарувчи давлатларни бу каби янги алянсга рози бўлишга ундамоқда, агар алянс нефть баҳосини маъқул даражада сақлаб тура олса, албатта.
Бутун дунё, хусусан, Европа давлатлари коронавирус эпидемияси билан банд. Шунинг учун уларнинг айни эпидемияни жиловлаб олишда ёрдам берувчи омил бўладиган ҳар қандай иқтисодий сиёсий ишга рози бўлишлари имконияти катта.
Американинг қилмоқчи бўлаётган бу иши бизга 1973 йил Рамазон уруши чоғида қирол Файсал билан қилган ишини эслатмоқда. Ўшанда бир томонда Миср билан Сурия, иккинчи томонда яҳудий вужуди ўртасида бўлаётган бу урушда Файсал атайлаб Европа давлатларига нефть етказиб беришни тўхтатиб қўяди ва бу унинг нархини жуда қимматлаб кетишига олиб келади. Буни Америка долларни олтиндан ажратиш ва шу орқали нефть савдоси амалиётларида долларга таяниш ишини оқлаш мақсадида уюштирган эди. Бироқ бу сафар иш бир оз тескари, яъни, нефть нархи кўтарилиб эмас, балки пастлаши билан бўляпти. Чунки унинг нархи тушиб кетиши сабабли нефть экспорт қилувчи давлатлар ўз молиявий даромадларини сақлаб қолиш учун қимматга тушса ҳам ҳар қандай ечимни кутишга рози бўлишяпти.
Бироқ ҳақиқат шундан иборатки, ҳозирги халқаро вазият Трамп ва унинг сиёсатчилари истаётган нарсадан тамоман бошқача. Чунки бу глобал нефть сиёсатида туб ўзгаришларга олиб келмаслиги мумкин. Зеро, коронавирус эпидемияси молиявий ва иқтисодий тизимни йўқ қилиши ҳамда бутунлай қулашга олиб келиши мумкин. Шунга қараб кетяпти ҳам. Дунёдаги кўплаб раҳбарлар бутун дунё тартиби ўзгариб кетиши мумкинлиги ҳақида баёнот беришди. Нефтга бўлган талабнинг кескин пастлаб кетиши хоҳ Хитой ишлаб чиқариши тўхтаб қолиши оқибатида бўлсин, хоҳ дунё бўйлаб транспорт бутунлай тўхтаб қолиши оқибатида бўлсин, хоҳ бошқа энергетикага бўлган талаблар тўхташи оқибатида бўлсин, фарқсиз, нефть нархининг юқорилаши ва шу орқали молиявий йўқотишларнинг ўрнини қоплаши яқин орада кутилмайди.
Нима бўлган тақдирда ҳам, бугун Трамп Саудия шаҳзодаси Ибн Салмон билан бирга ўйин қилаётган бу нефть аввалу охир Ислом Уммати мулкидир ва бу мулк дунё тизимини бирор бир тарзда қўллаб-қувватлаши ножоиз. Чунки бугунги кундаги дунё тизими золим мустабиддир. У пайдо бўлиб, бир шаклдан бошқа бир шаклга ривожлангандан буён Ислом ва мусулмонларга қаттиқ душман бўлиб келмоқда. Исломга қарши асоссиз равишда адолатсиз урушни эълон қилган ҳам мана шу тизимдир. Айнан шу тизим Исломни бошқарувдан ҳамда инсониятни зулматдан нурга олиб чиқиш вазифасини амалга оширишдан четлатишга ҳаракат қилди ва ҳамон шунга ҳаракат қилиб келмоқда. Бу каби глобал тизимни ёнини олиш ва уни ҳар қандай кўринишда қўллаб-қувватлаш ножоиздир. Билъакс, уни йўқ қилишга ва унинг ёвузлигидан оламни қутқаришга қаттиқ ҳаракат қилмоқ даркор.
Роя газетасининг 2020 йил 25 март чоршанба кунги 279-сонидан
