ШҲТ саммитидан хулоса
13-14-июн кунлари Бишкекда ШҲТ саммити бўлиб ўтди. Бу ҳақда томонлар ўз манфаатларига мослаштириб кенг маълумотлар тарқатишди. Бундан фарқли ўлароқ, биз ошкор этилмаган баъзи ҳақиқатларга эътиборингизни қаратмоқчимиз.
Аввало ташкилотга аъзо давлат раҳбарларининг саммитдаги таклифларига назар солайлик. Айни вақтда Хитой ташкилотда етакчиликни ўз қўлига олгани сабабли биринчи навбатда Хитой раҳбари таклифини келтирамиз.
Хитой раҳбари Си Цзиньпин минтақавий иқтисод ҳозиргига нисбатан янада очиқроқ, тоқатли ва интеграцияга мослашувчан бўлиши кераклигига тўхталди. Шунингдек, савдо-сотиқ ва инвестиция жалб қилишни кенгайтиришни давом эттиришга чақирди. У бу баёноти билан Хитойнинг иқтисодий босқинчилиги учун шароит яратишга эътибор қаратди.
Ва яна у: “Биз “Шанхай руҳи”ни асосий қадрият сифатида қўллашимиз керак, сабаби, у замон ва ўзгариб бораётган халқаро вазият руҳига жавоб бера оладиган бўлсин”, – деди. У бу орқали Хитой ШҲТда етакчиликни қўлга олиш орқали халқаро вазиятга таъсир ўтказа олишини алоҳида таъкидлаб ўтди.
Россия президенти эса сўзни хавфсизлик соҳасига бурди. Чунки, Россиянинг ШҲТни ташкил этишдан кўзлаган мақсади АҚШнинг мустамлакачилик юришларига қарши туриш эди. Шу сабабли Путин ташкилотни шу мақсадга қайтаришга ҳаракат қилади.
У: “…ШҲТнинг минтақавий аксилтеррор тузилмаси доирасида ҳамкорликни ривожлантириш, наркотрафик даромади орқали терроризмни молиялашни тўхтатиш, шунингдек, уларнинг қўлига кимёвий, биологик ва бошқа оммавий қирғин қуроллари тушиб қолмаслиги учун барча чораларни кўриш муҳим деб ҳисоблаймиз”, -деди. У бу билан АҚШ айрим ташкилотлардан фойдаланиш орқали минтақада беқарорликни пайдо қилишига қарши туришни назарда тутди. Чунки, “терроризм ҳомийси” ҳам, ундан фойдаланган ҳам, тинч аҳолига қарши қирғин қуролларини қўллаганлар ҳам – мана шу АҚШ ва Россиянинг ўзидир. (Бунга биз Ироқ ва Сурияда гувоҳ бўлдик).
Россия президенти яна бундай деди: Россия интернет орқали терроризм ва экстремизм ғояларини тарғиб қилишга чек қўйишда ташкилотга аъзо давлатлар билан яқин ҳамкориликдаги ишларни олқишлайди, – деди. У бу сўзи билан биринчидан, Исломга қарши мафкуравий курашни назарда тутган бўлса, иккинчидан, Американинг интернет майдонидаги таъсирига қарши туришни назарда тутди.
Шунингдек, у ўз сўзлари билан Россия оламий держава давлат эканлигига эътибор қаратиб, ғуё дунё муаммоларини хал қилаётгандек кўрсатишга уринди. Шу билан бирга ШҲТдаги етакчилик ҳам ўзига тегишли эканлигига эътибор қаратмоқчи бўлди. У Сурия майдонларида Россия эришган “мувафаққиятларга” тўхталиб ўтди. Аслида Россия АҚШнинг қизиқтириши орқали Сурияга киришда – гарчи ташқи кўринишда держава давлат сифатида намоён бўлган бўлсада – у ердан фақат зиён кўряпти. Шунингдек, Путин Эрон масаласига ҳам тўхталди, бироқ, аслида бу ердаги ечим жилови ҳам Россия қўлида эмас. Эрон президенти ҳам саммитга Россиядан ёрдам сўраб келгани йўқ. Чунки, Эрон Американинг иқтисодий босимларидан қутулиш умидида келган, бу борада Россия унга ёрдам бера олмайди. Сабаби, Россия ҳам Эрон каби нефт ва газ экспорти орқали кун кўради. Эрон бу борада Хитойга умид боғлаб келди.
Путин: Биз эътиборни ташкилотга аъзо давлатларнинг ўзаро манфаатли иқтисодий алоқаларини чуқурлаштиришга бурмоқчимиз, – деди. Шунингдек, савдо-сотиқ ва инвестиция тармоғини кенгайтиришда ШҲТ доирасида “Форум” ташкил этишни таклиф қилди.
Бу унинг Хитойнинг минтақага нисбатан иқтисодий босқинчилигини ноилож тан олганини билдиради. Аслида уни тан олмасдан бошқа чораси ҳам йўқ. Чунки, Россиянинг иқтисодий жиҳатдан Хитойга қарамлиги ошиб боряпти. Масалан, савдо балансида (экспортда ҳам, импортда ҳам) Россия учун Хитой биринчи ўринда туради. 2018-йили ўзаро савдо кўлами 100 миллиард доллардан ошди. Россиянинг Хитойга экспорти асосан минерал маҳсулотлар (76%), ёғоч ва қоғоз маҳсулотлари (11%)дан иборат. Россиянинг Хитойдан қиладиган импортининг асосан машина, ускуна ва транспорт воситаларидан (57%), тўқимачилик ва пойабзал (11%), кимёвий маҳсулотлар (10%)дан иборат. Бу давлатлар Петербургда бўлиб ўтган иқтисодий форумда – худди шу тарзда – савдо кўламини 200 миллиард долларга етказишга келишиб олишди. Бу Россиянинг иқтисодий жиҳатдан Хитойга қанчалик қарам бўлиб бораётганини англатади.
Путиннинг қуйидаги: “Келажакда Ероосиё иқтисодий иттифоқи билан Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” дастурини катта евроосиё ҳамкорлик мақсадида қориштириш истиқболли деб ишонамиз”, деган сўзи ҳам шунга далолат қилади.
Энди ташкилотга аъзо исломий юртлар раҳбарлари таклиф қилган масалаларга келсак, улар Исломга қарши курашда юқоридаги кофир мустамлакачиларга эргашаётгани, ўз ҳокимиятларини сақлаб қолиш учун Хитой билан Россияга ялтоқланишаётганини кўрамиз.
Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Токаев: “Терроризм муаммоси глобал тармоққа эга бўлиб, кибер хавфсизликни таъминлашда қўшимча куч-ҳаракатлар талаб қилади. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотидоирасида ахборот хавфсизлик марказини ташкил этиш ташкилотнинг ахборот ҳудудини ҳимоя қилишга катта ҳисса қўшади”, -деди. У бу борада Путиннинг шунга тааллуқли сўзларини қувватлаб, бу орқали Қозоғистон халқини исломийлашишдан тўсиш ва ҳокимиятни АҚШ ахборот ҳужумидан мухофаза қилишга умид қиляпти. (Қозоғистон ҳокимиятининг мафкуравий ва иқтисодий жиҳатдан АҚШга интилиши кучли бўлсада, бироқ унинг ҳокимиятни алмаштириш услубларидан жуда қўрқади).
Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев: Ўрта Осиёда ШҲТнинг “яшил камар” тузиш бўйича дастур қабул қилишни муҳим масала деб ҳисоблаймиз. Мақсад, давлатларимизда замонавий тежамкор ва экологик жиҳатдан тоза технологияларни жорий этиш”, – деди. Шунингдек, у “ШҲТга аъзо давлатлар ишбилармонлари ўртасида ўзаро ҳамкорликни кенгайтиришни таклиф қиламиз”, – деди. Мирзиёев ШҲТнинг дастлабки иқтисодий форумини Самарқанд шаҳрида ўтказишни таклиф қилди. Буларнинг барчаси Хитойнинг иқтқисодий мақсадларини тарғиб қилиш жумласидандир.
Тожикистон президенти Имомали Раҳмон: “Минтақада барқорорликни издан чиқариш ҳаракатларига биргаликда қарши туришимиз зарур. Тожикистон ахборот соҳасидаги янги таҳдид ва хатарларга қарши курашда ҳамкорликни кучайтиришга тайёр”, – деди. Унинг бу сўзлари маъно ва мақсад жиҳатидан Қозоғистон президенти айтган сўзларидан фарқи йўқ. Шунингдек, у бу сўзлари билан ўзини Путинга эргашаётгандек кўрсатиш орқали, ўзини камтар тутиб, эртаси куни Душанбеда бўлиб ўтган саммитдан сўнг Хитой билан 18 ҳужжатни имзолади.
Қирғизистонга Хитой раҳбари саммитдан бир кун олдин келди. Қирғизистон президенти мусулмонларга қарши хиёнатини унга туҳфа сифатида тақдим қилди. У: “Хитойдаги миллий озчиликлар бўйича масала бу давлатнинг ички иши деб ҳисоблаймиз”, – деди. У бу сўзи билан Шарқий Туркистондаги мусулмон биродарларимизга ҳиёнат қилди. Шунингдек, бундай муносабатни мусулмонлар онгига сингдириш ўта хавфли. Чунки, эртага Хитой Қирғизистонни босиб олгудек бўлса, бошқа мусулмонлар “бу Хитой билан Қирғизистон ўртасидаги иш” деб, мусулмон-биродарлик муносабатларига эътибор бермай қўйишади.
13-июн куни “Қирғизистон-Хитой” бизнес-форуми бўлиб ўтди. Форумда 8 миллиард долларлик 24та ҳужжат имзоланди. Мазкур келишувлар Қирғизистондаги фойдали қазилмалар соҳасида, хусусан, олтин бўйича тузилди. Ташриф ва саммит вақтида айтилган сўзлар ва тадбирларнинг барчасидан Қирғизистон ҳукумати Хитойнинг иқтисодий босқинчилигига эшикни кенг очиб қўйгани аниқ кўриниб турипти. Бироқ, қирғиз ҳокимияти бу иши билан фахрланмоқда.
Саммит давомида Жээнбеков ташкилот доирасида транспорт-логистика муносабатларини кучайтириш зарурлигини айтиб: “Бу йўналишда биз Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўлини қуриш бўйича лойиҳа амалга оширилиши тезлаштирилишини қўллаб-қувватлаймиз”, – деди (бу ҳақда Ўзбекистон президенти ҳам айтиб ўтди). Бироқ, бу таклиф муаллақ қолди, чунки мазкур темир йўлини қуриш бўйича Россия билан Хитой манфаатлари мос бўлмаган нуқталар бор.
Ҳиндистонга келсак, у ташкилотга ШҲТда муаммолар пайдо қилиш учун АҚШ томонидан киритилган. Саммитда бош вазир Нарендра Моди: “Террорчиларга ёрдам бериб, уларга ҳомийлик қилган давлатлар жавобгарликка тортилиши керак”, – деди. У бу сўзи билан Покистонни назарда тутди. Бу ШҲТ ичига Ҳиндистон-Покистон муаммосини тиқиштиришга бўлган дастлабки қадам ҳисобланади (вақти келганда Ҳиндистон билан Покистон биргаликда ташкилот ичида маммолар пайдо қилиши кутилмоқда). Шунингдек, Моди минтақадаги хавфсизликни таъминлашда Афғонистон масаласи алоҳида аҳамиятга эга эканлигини айтди. Бунда у АҚШнинг “Ўрта Осиёни Афғонистон орқали Осиёнинг бошқа давлатларига интеграциялаш” лойиҳасини назарда тутди. Яна мазкур лойиҳа доирасида 14-июнда қирғиз-ҳинд бизнес форуми бўлиб ўтди. Моди ҳукумати Қирғизистон билан 11 ҳужжатни имзолади. 200 миллион долларлик кредит ажратадиган бўлди.
Хулоса
ШҲТ саммитида имзоланган ҳужжатлар орасида энг асосийлари қуйидагилар бўлди:
– ШҲТга аъзо мамлакатларнинг Рақамлаштириш ва ахборот-коммуникация технологиялари соҳасидаги ҳамкорлиги Концепциясини тасдиқлаш тўғрисидаги қарор (бу ташаббусни Россия Қирғизистон орқали кўтарган, шунингдек, бунда Хитой манфаатлари ҳам бор).
– ШҲТ аъзоларининг ҳудудлараро ҳамкорликни ривожлантириш Дастурини тасдиқлаш тўғрисидаги қарор (бу Хитой ташаббуси бўлиб, у Хитойнинг иқтисодий босқинлигига хизмат қилади).
Юқоридагилардан маълум бўлганидек, ШҲТ фақат хўжайинларининг мустамлакачилик манфаатларига хизмат қилади. Мусулмонлар мустамлакачиларнинг бундай чангалидан фақат ўз Исломларига қайтишлари билангина қутула олишади. Буни мустамлакачи кофирлар билан уларнинг биздан бўлган малайлари яхши билишади. Шу сабабли улар “терроризм ва экстремизмга қарши кураш” баҳонаси билан Ислом ва мусулмонларга қарши курашишади.
Абдулҳакийм Қорахоний
