Яна молиявий кризис бўлиши мумкинми?
Устоз Жамол Гарвед қаламига мансуб
Сўнгги пайтларда дунёдаги асосий иқтисодиётга яна бир кризис зарба бериши мумкин, деган тахминлар кучаймоқда. Шундай бўлиши табиий. Чунки охирги кризис тўлиқ енгиб ўтилмади. Иқтисодий ўсиш атиги 2 %ни ташкил қилганини ҳисобга олганда, кризис деярли енгил ўтилмади дейиш мумкин. Юз берган ўсиш ҳам улкан миқдорда пул босиб чиқарилиши ҳисобига бўлди. Устига-устак, АҚШ ва Европада бюджет дефицити ортмоқда. Мудом ҳукуматлар ҳар доим қилиб келмаган ишни, яъни сарф-харажатларни чеклашни уддалолмас экан, кўпроқ пул босиб чиқаришга тўғри келади. Бундан ташқари, риболи фоиз ставкалари нисбати ортиб кетди. Бу нарса қарзларга қўшимча фоиз ставкаларини ҳам тўлаш билан бюджет дефицитини орттириб юборади. Масалан, АҚШ солиқдан тушган киримларидан қарз хизматлари учун 25 % тўлайди, Британия 26 % тўлайди… Бошқалар бундан ҳам ёмон аҳволда. Масалан, Ирландия 50 %. Сўнгги кризисдан бери глобал қарз (ҳукуматлар, ширкатлар ва шахслар қарзлари) яна ҳам ортмоқда. Бугун глобал қарз 250 триллион доллардан ошиб кетди. Бу – дунё иқтисодиёти ҳажмидан беш баробар кўп демакдир. Хитой қарзи (давлат ва хусусий ширкатлар қарзи) 34 триллионга етди.
Сиёсатчилар ва банкирлар АҚШдаги иқтисод ҳақида сўз юритишяпти. Бироқ иқтисод жар ёқасида турибди. Биржа бозори 20 %дан ортиқ тушиб кетиш билан тўқсон йилдан бери энг ёмон ойни бошдан кечиряпти. 2008 йилги кризисда биржа бозори 50 %дан пастлаб кетди. АҚШ маъмурияти етарли даражада хавотирга тушиб қолди. Шунинг учун ҳам молия вазири Стивен Мнучин 24 декабрда Американинг олтита йирик банклари билан боғланди. Ўша пайтдан бери «чўкишдан қутқариб қолиш гуруҳи» биржадаги пасайишни кўпроқ ёпиш мақсадида Америка фонд бозорини ва у ердаги қимматбаҳо қоғозларини дадил сотиб олаётган эди. Қимматбаҳо қоғозлар бозоридаги бундай сурункали пасайиш хатарли муаммоларни келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин. Чунки иқтисоддаги ишонч бозорга бўлган ишонч билан чамбарчас боғлиқдир. Бунга қўшимча, пенсия жамғармалари, маҳаллий бошқарув органлари, банк активлари ва йирик ширкатлар ҳам шу бозорга боғлиқдир. Чўкишдан қутқарув гуруҳи иши ҳам нотўғри. Чунки ҳукумат реал бўлмаган «эркин бозор»да омма мулкидан фойдаланиш орқали аралашмоқда.
Федерал банкнинг таъкидлашича, процент ставкалари нисбатини кўтариш қисқа вақт тўхтатиб турилади. Улар нол фоиз ставка белгилашдек – охирги кризис учун белгиланган фавқулодда ҳисобланган – ғайриоддий сиёсат энди тугади, иқтисод кучли деган нарсани кўрсатиш учун процент ставкаларини кўтариб қўйишган эди. Бироқ бу кризисни тинчлантириш учун 10 йил кетди… Бугун эса, навбатдаги кризисни бартараф қилишга уринилиб, процент ставкаси яна туширилади! Хўш, бор кучни сарфлаб, (ҳеч қандай асоссиз равишда пул босиб чиқариш билан) нисбатан енгиллаштиришга яна қанча вақт керак, айниқса, Трамп ҳимоя қилаётган бюджетда улкан дефицит кузатилаётган бўлса?!
АҚШ доллари халқаро валюта захираси сифатида ҳукмрон эди. Бироқ бугун хитойлар, руслар ва бошқалар ўзларининг олтин захираларини тобора кўпайтиришмоқда ҳамда доллар халқаро савдодаги ягона валюта бўлиб турган бир пайтда, ўзларининг маҳаллий валюталарини ишга солишмоқда. Гарчи улар ҳозирда АҚШ доллари ҳукмронлигига қарши курашадиган вазиятда бўлмасалар-да, бироқ маълум бир позицияни қабул қилишди. Дарвоқе, мана шу доллар ишлатилар экан, Америка қарзи 21 триллионга етди… Зеро, қимматбаҳо қоғозлар, акциялар ва кўпикдан иборат кўчмас мулклар… барчаси рекорд даражада юқори миқдорда бозорга тўкилди ва 21 триллион қарз шундан келиб чиқди. Бирин-кетин келаётган маъмуриятлар пул босиб чиқариш билан шуғулланиб, бойлик тўплашнинг ғирром йўлини яратишди (масалан, уй-жойлар каби одамларнинг активлари баҳоси ошиб кетяпти, яъни, иқтисод борасида кўпроқ харажат қилишяпти). Лекин бу кўпик ёрилиб кетса, худди фонд бозори ва кўчмас мулклар каби, бунинг таъсири ҳалокатли бўлади.
Инфляция даражаси ортмоқда, узоқ муддатли ставкаларни – капиталистик бозор талабига биноан – кўтаришга тўғри келяпти. Ўз навбатида, бу (процент ставкалари нисбати кўтарилиб, қимматбаҳо қоғозлар нархи тушиб кетган пайтда) қимматбаҳо қоғозлар бозорига таъсир қилади. Шунингдек, риболи процент ставкаларига нисбатан «босим» бор. Буни бюджетдаги дефицитнинг очиқ кўриниб тургани, ўсиш деган нарса хом хаёл эканини кўрсатиб турибди. Катта кўрсаткичлардан катта дефицит тушунилади, қанчалик кўп пул босиб чиқарилгани сари, шунчалик тикланиш ёмонлашмоқда, дефицит шунчалик каттаймоқда, марказий банклар назоратини йўқотмоқда.
Келгуси кризиснинг манбаси Европа бўлиши мумкин. Айни пайтда кантитатив юмшатиш учун Америка 2.4 триллион ажратган бўлса, Европа Иттифоқи 3 триллион ажратди ва уларнинг иқтисоди инқирозга учрамоқда. Нол фоизли ставкалар кўтарилмаган бўлса-да, Италия суверен қимматбаҳо қоғозларнинг процент ставкаси ошиб кетишини бошдан кечирмоқда. Бу албатта, Европа Иттифоқи даврида шундай бўлиши табиий. Португалия, Италия, Ирландия, Греция ва Испаниядан иборат мамлакатлардаги аҳвол – айниқса, хусусий банк тизимларида – жуда хатарли. Ирландиянинг ҳар бир шахсга 100.000 доллар тўғри келадиган маблағи бор ва у Брекситнинг якуний натижасидан хавотирланмоқда. Бугун бу юртларда халқ норозилиги аланга олиши ҳамда сиёсий партиялар ва уларнинг раҳбарларига қарши норозиликлар кўтарилиши ғайритабиий ҳолатда эмас.
Аҳоли орасида тартибсизликлар масаласида Лондондаги Лордлар палатасининг кам иш ҳақи бўйича қўмита раҳбари Адэр Тернер бундай деди: «Капитализмнинг эгалитар (баробар тақсимловчи) эмаслигини ҳамма яхши билади. Бироқ ўнлаб йиллар мобайнида – барчанинг ўз қайиғи яхши сузмоқда, барча маълум роҳат-фароғат ҳис этмоқда, деган катта-катта ваъдалар мавжуд, аммо бу хатодир», деди. Кейин у ишлаб чиқаришда заҳри қотил кризис борлигини, реал маошлар пастлигини, тенгсизлик тобора ўсаётганини таъкидлаб бундай деди: «Бунинг заҳри қотиллиги шундаки, кўпчилик одамлар капитализм тузумининг уларга яхшилик бермайди, деб ҳис этмоқдалар, бу эса, иқтисодчилар учун катта муаммодир».
Истеъмолчининг ишончи пастламоқда, бойлик ҳамон бир сиқим бойлар қўлида қолмоқда. Шунга қарамай, бу бойлар кўпроқ харажат қилиш ва кўпроқ қарз беришда шу одамларга суянишяпти, ваҳоланки одамлар улардек эмаслар. Иқтисод жуда заиф, ўсишга муҳтож.
Капиталистик иқтисод ишончга таянади. Бироқ бу ишонч деган сўз ёлғон ишонч ёки вазифани банд этиш каби иборанинг бир қисми, холос. Капитализм бозорлари ҳукумат аралашуви билан қўллаб-қувватланади, унинг моллари эса, ҳеч қандай қўллаб-қувватлови йўқ бир қоғоздан иборат. Бу қоғозни кўпроқ босиб чиқариш сиёсатчилар нафс-ҳавосига боғлиқ. Ўз қонун-қоидаларини худди пайпоқ алмаштиргандек алмаштириб кетишаверади.
Аслида, масала ҳеч қандай кризис бўлмайдиган замон масаласидир.
أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَـكِن لاَّ يَشْعُرُونَ
«Огоҳ бўлингизким, улар албатта бузғунчилардир, лекин ўзлари буни сезмайдилар» [Бақара 12]
Роя газетаси сайтидан олинди
