بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Саволга жавоб
Америка ва Франциянинг бир–бирига яқинлашуви нимани англатади
Савол: АҚШ президенти Дональд Трамп пайшанба куни Францияга қилган сўнгги ташрифи ҳақида яна гапирди… (Трамп «Нью-Йорк Таймс» газетаси билан бўлган суҳбатда «Макрон заковатли, мумтоз, кучли ва қўлимдан сиқишни яхши кўрадиган шахсдир» деди ва яна қўшимча қилиб, «Одамлар У менинг қўлимни қанчалик даражада сиқишни хоҳлашини тасаввур ҳам қила олмайдилар» деди). (Арабийя дот нет сайти, Вашингтон Франс пресс, 2017 йил 20 июл). Президент Трамп 2017 йил 13 июлда Парижга ташриф буюрган бўлиб, уни Франциянинг жорий президенти Макрон тантанали кутиб олган эди. Айни пайтда собиқ президент Олланд Америка президентидан норози эканини билдирди. Шунингдек, Европа етакчилари ҳам президент Трампни кўп танқид қилишди. Шундай экан Америка ва Франция бир-бирига яқинлашиши нимани англатади? Трампнинг Парижга ташрифидан кўзланган мақсад нима? Бу ташриф хусусан Франция президенти Макрон Америка Франциянинг Суриядаги янги стратегияси ҳақида гапираётган экан, Суриядаги вазиятга тескари таъсир қиладими?
Жавоб: Трампнинг халқаро сиёсатда тусмоллаб иш тутиши эътиборни тортадиган даражада чигал натижалар бермоқда. Масалан Трампнинг НАТО иттифоқидан кутаётган совға (иттифоқдаги давлатлар тўлайдиган пул) ҳақида берган баёнотлари Америка сиёсатига қарши тескари реакция берди. Уларнинг энг машҳури Берлин томонидан бўлди. Бундан ташқари Трамп сайлов кампанияси даврида ва 2017 йил 20 январда президентлик лавозимига ўтирганидан кейин Европа Иттифоқига бўлган адоватини яширмади. Шунингдек Британиянинг Брексит номли референдумини мақтади ва Американинг Брюсселдаги элчиси Европа Иттифоқи парчаланишга яқин қолганини айтди. Бундан ташқари Америка Нидерландия ва Франциядаги сайловларда Евроиттифоққа қарши кучлар ғалаба қозонишини ва Евроиттифоқ 2017 йилда парчаланиб кетишини айтди. Мана шулар сабабли Европа Америкага қарши пистирмада пойлади ва Британия доминосининг (Евроиттифоқдан чиқишининг) Нидерландия ва Францияга бўлган таъсирини йўқотишда муваффақиятга эришди. Шундай қилиб Европа ўз иттифоқи парчаланиб кетиши олдини олди.
Трамп ўзи чиқарган қарорлардан қайтиши халқаро сиёсатда тусмоллаб иш тутаётганини исботламоқда. Масалан У НАТО иттифоқини эскирган иттифоқ деб атаб, бу позициясидан ошкора қайтиши, иқлим ўзгариши борасидаги Париж шартномасидан чиқиб, сўнг яна у ҳақда сўзлашув таклиф қилиши, Шимолий Корея билан уруш ёқасига келиб, сўнг ундан қайтиши, Хитой ҳақида салбий фикр билдириб, сўнг у билан Шимолий Корея ҳужжатини қўлга киритиш учун ҳаракат қилиши, Сурия соҳасида кучли баёнотлар бериб, сўнг ишларни Остона ва Женевада ўз ҳолига ташлаб қўйиши буларнинг барчаси Трампнинг ўз қароридан қайтишига бўлган мисоллардир…
Шунингдек ички тартибсизликлар, хусусан сайловларда уни Россия қўллаб-қувватлагани борасида мухолафат унга қарши чиқиши масаласини олиб қарасак, бунинг натижасида президент ва унинг идорасидаги айрим шахсларнинг Россия билан бўлган алоқалари Америкада ҳассос масалага айланди. Бу вазият Россия-Америка битимини тузишда президентга ёрдам бермади ва битим орқага сурилди. Трамп Россия Президенти билан 2017 йил 7 июлда Германиянинг Гамбург шаҳрида бўлиб ўтган G20 саммити ташқарисида бир марта учрашди. Америка Россия алоқалари конгресс Россияга қарши янги жазо чораларини қабул қилган бир пайтда бўлгани янада чигалликни оширди. Бунга қўшимча Россиянинг сайловларга аралашгани ҳақидаги ҳисоб-китоблар Трампнинг ичкаридаги танглигини янада кучайтирди. Бунда Трампнинг Америка билан Москва ўртасидаги алоқаларни тузатишда танг аҳволга тушиб қолганини эслаш кифоя…
Буларнинг барчаси Америка ва Европа иттифоқи ўртасида халқаро сиёсатда тебранишни вужудга келтирди. Бу тебраниш ушбу давлатлар манфаати ва Америка сиёсатидаги янги вазиятдан фойдаланишига қараб баъзида салбий ва баъзида ижобий натижа берди. Биз бу давлатларнинг Трамп сиёсатига нисбатан тутган позицияси ҳақида гапириб, сўнг Трампни Парижга таклиф қилган ва уни тантанали суратда кутиб олган Франция позицияси ҳақида қуйида айтиб ўтамиз:
- Британия ҳақида айтадиган бўлсак, Британия бош вазири Тереза Мей 2017 йил 26 январда Вашингтонга ташриф буюриши ва Вашингтон билан тижорий иттифоқ тузишга интилиши Евроиттифоқнинг бошқа давлатларига ундан чиқишига қизиқтириш учун намуна бўлди. Шунингдек Британия Америка билан яқин муносабатга киришиб, Трамп идорасини хурсанд қилди. Лекин Американинг Европа иттифоқи парчаланиши ҳақидаги орзулари сўна бошлагач, яъни Нидерландия ва Франция сайловларида Европани қўлловчилар муваффақият топгач, Трампнинг Британияга нисбатан ижобий қараши ўзгарди.
Чунки Трамп Британия Европани парчалаш ишига етакчилик қилишини хоҳлаган эди. Лондонда юз берган Брексит Париж ва Амстердамда такрорланмагач, Америка Британиянинг халқаро манфаатларини юлиб ола бошлади, бу эса Лондонга зарба берди. Америка малайи бўлмиш Сисийни Британиянинг Ливиядаги манфаатларига қарши Ҳафтарни қўллаб-қувватлашига ундади. Шунингдек Америка ўз малайларини Британиянинг араб ва исломий оламдаги торпедоси бўлмиш Қатарга қарши зарба беришга ундади. Мана шу ва бошқа сабабларга кўра Британия сиёсати барбод бўлди ва Америкага нисбатан ишончини йўқотди. Шунинг учун бир томондан Америка болғаси иккинчи томондан ўзи ундан чиқиш учун сўзлашувлар ўтказаётган Европа сандони ўртасида қолди. Британия бош вазири мана шундай шубҳалар қаршисида муддатдан олдин сайловлар ўтказилиши ҳақида эълон қилди, бу нарса ҳатто ҳукумат аъзоларига ҳам тасодифий иш бўлди. 2017 йил 8 июн сайловларида олдиндан режалаштирилган натижадан сўнг Британия Евроиттифоқдан чиқиш ёки унга қайтиш масаласида иккиланиб қолди. Чунки сайловлар чиқишни қўллаётганлар иттифоқда қолишни қўллаётганлардан кам эканини кўрсатди.
- Бу ерда яна ҳам аҳамиятли тараф Россия тарафидир. Россия 2014 йил Қримни ўзига қўшиб олиб, Украина шарқида уруш оловини ёққанидан кейин, Европа йўналиши Американикига ҳамоҳанг эди. Шунингдек европаликлар Путиннинг Шарқий Европа чегараларини бузиши борасидаги ҳавотирлари хусусида Америка Европа жазо-чоралари бир-бирига мос эди. Лекин Трамп сайлов кампанияси давридан бери бу жазо чораларини танқид қилар ва Россия билан қайноқ алоқалар ўрнатиш ҳақида ваъда бераётган эди. Шу сабабли Европа Американи Россиянинг янги кўтарилишига қарши курашиш учун ёлғиз ўзини ташлаб қўйди.
Европа етакчилари Америка Обама давридаёқ, хусусан Сурия урушида иштирок этганидан кейин Россиянинг кучайишига йўл қўйиб бўлганини билишар эди. Лекин Трамп халқаро муаммоларда Россия билан бошқа иттифоқ тузмаслиги ҳақида айтган эди. Чунки бу Европанинг халқаро инқирозларда рол ўйнаш борасидаги орзуларини пучга чиқарар эди.
- Аммо Германиянинг йўналиши Американинг янги сиёсатига қарши курашда жиддий тус олди. Американинг НАТО давлатларини танқид қилиши Германияга ёқмади ҳамда Европа ва Германия ҳимоя масалаларида Америка учун қўрғон бўлиб қолишини маъқулламади. Шунингдек Американинг иқлим ўзгариши шартномасидан чиқиб кетишини қоралаб, бу ҳақда янги келишув тузишдан бош тортди. Бундан ташқари Трампнинг Саудия билан тузган қурол-яроғ борасидаги келишувини танқид қилиб, уни минтақада усиз ёнаётган оловга керосин сепиш деб баҳолади. Франциянинг позицияси ўзгариб қолган бўлсада у ўз позициясида қаттиқ турди. Германиянинг Deutsche Welle радиосига кўра, Германия канцлери Меркел Германияда бўлиб ўтган G20 саммитида Америка президентига нисбатан қаттиққўл позицияда бўлган. Лекин Франция президенти Трампнинг ғазабини келтирмасликка ҳаракат қилган. (Deutsche Welle 2017 йил 14 июл). Қисқа қилиб айтадиган бўлсак Германия кенг шаклда буюк давлат бўлиш ҳаракатини бошлаб юборган. Буларнинг барчаси Американинг янги сиёсати натижасида рўй берган.
- Энди Трампнинг Францияга ташриф буюриши ҳамда Америка ва Франция яқинлашуви, Франция Америка президентини 2017 йил 13 июлдаги миллий байрамида иштирок этиши учун таклиф қилиши, Американинг биринчи жаҳон урушида иштирок этганига юз йил бўлганини эслатиши ва бу эскирган воқеа бўлиб, унинг муносабати билан чекланган маросимлар ўтказилишини айтиши нимани англатиши ҳақида сўз юритамиз… Америка президенти Европа билан бўлган алоқаларни кескинлаштираётган бир пайтда Франция уни миллий байрамида иштирок этиш учун таклиф қилди. Elaph News газетаси ёзишича (Макрон Трамп билан бўлган телефон сўзлашувида уни учинчи марта Францияга ташриф буюриши ва миллий байрамда иштирок этишини таклиф қилган).
Макрон Трампни биринчи марта май ойида Брюсселда бўлиб ўтган НАТО саммити чоғида таклиф қилган. (Elaph газетаси 2017 йил 28 май). Иккинчи марта Германияда 2017 йил 7 июлда бўлиб ўтган G20 саммитида таклиф қилган. Бунда Франция президенти Макрон Трампни иқлим ўзгариши шартномасидан чиққани сабабли қаттиқ танқид қилаётган Европа етакчилари орасида яккаланиб қолганини ҳам унуттириб юборадиган даражада уни илиқ қарши олди. Ҳатто Трамп ўзи ҳам бундай муҳитда уни таклиф қилаётганидан саросимага тушиб қолди. (Трамп 2014 йил 195 давлат томонидан имзоланган иқлим ўзгариши шартномасидан чиқишга қарор қилгандан кейин бундай таклиф олганидан «саросима»га тушиб қолгани ҳақида айтди). (Арабийя 2017 йил 20 июл).
- Аммо Франциянинг бундай янги йўналишидан мақсади ҳақида айтадиган бўлсак, Франция аслида Евроиттифоқдаги марказий қутб бўлиб, Европа давлатлари ичида Трампни энг кўп танқид қилган ва Америка Европа алоқаларига унинг сиёсати таъсиридан кўп хавотир қилган давлат эди. Бу нарса нафақат собиқ президент Олландга хос, балки жорий президент Макрон ҳам ўзининг президентлик кампанияси давридан яқин кунларгача ҳам уни қаттиқ танқид қилаётган эди. Франциянинг Америкага нисбатан хайрихоҳлиги охирги ҳафталарда юзага чиқди. Шундай очиқ даражада юзага чиқдики, Макрон Америка президенти Трампни Францияга таклиф қилди, уни тантанали кутиб олиб, катта эҳтиром кўрсатди… Бу хайрихоҳликнинг бир-биридан аҳамияти кам бўлмаган икки меъёри мавжуд:
- Биринчи меъёр, у Франция хайрихоҳлигининг Сурия меъёри билан боғлиқлиги. Макрон олдинроқ Башар ўрнига бошқа қонуний альтернатив кўрмаётгани ва барча нарсани ўрнига қўйиш учун Башарни олиб ташлаш шарт эмаслигини эълон қилган эди… (Рейтер, 2017 йил 21 июн). Америка президенти келишидан олдин эса тўла сиёсий ечимга етиш учун Франция Сурия ҳақидаги фикрини ўзгартирди, шунинг учун Башарни ҳокимиятдан кетиши шарт эмас деб биламиз… деди. (Ўрта Шарқ, 2017 йил 13 июл). Франция ушбу позицияси билан Суриядаги аксар гуруҳлар ва режим картасини ушлаб турган Америкага яқинлаша бошлади. Бу яқинлашишдан мақсад ўзи анчадан бери интилаётган Сурияда ўзига муносиб ролга эга бўлиш учун эди… Франция бундай ролга Америка рухсати билангина эга бўлишини билади… Шунинг учун у Трампни тантанали кутиб олди ва Башарни кетишини хоҳламади, чунки у Америка Башар ўрнига янги малайни тайин қилиб олгандан кейингина кетказишни хоҳлаётганини билар эди. Шунинг учун Франция ҳамкорликка тўсиқ бўлади деб, аввалги позициясидан воз кечди ва террорга қарши курашда Трамп чалаётган мусиқага мувофиқ куйлай бошлади… Шунинг учун президент Эммануэль Макрон ҳамроҳи Дональд Трамп билан ўтказган матбуот анжуманида шундай деди: (Биз президент Трамп билан Ироқ ва Сурияда урушдан кейинги босқич учун йўл харитаси тузишга келишиб олдик. Макрон пайшанба куни Парижда қўшимча қилиб шундай деди: Америка президенти билан террорга қарши курашда барча кучни сарфлашга келишиб олдик…). ( Русиял явм, 2017 йил 13 июл).
- Аммо иккинчи меъёр, Франция Германия роли кучайиб бораётганидан хавотирда. Мана шу хавотир туфайли Германияга эътироз билдиряпти. Германия Трампни танқид қилаётган бир пайтда Франция уни мақтамоқда! Америка президентининг Парижга қилган ташрифи ниҳоясига етиши билан Франциянинг БМТдаги элчиси Франсуа Делаттр шундай деди: (Сурия борасида Париж таклиф қилаётган алоқа гуруҳи Хавфсизлик кенгашига аъзо давлатлар ва минтақадаги фаол жиҳатларни ўз ичига олиши керак. Дипломат жума кечқурун Хавфсизлик кенгаши ёпиқ стол атрофидаги учрашувига йиғилишидан олдин, матбуот вакиллари билан бўлган учрашувда шундай деди: Мазкур гуруҳ «тинчлик ўрнатиши ва йўл харитасини тайёрлаши керак». Франция вакили яна шуни қўшимча қилди: Ҳозир халқаро ҳамжамият бир сўзга келишиши ва янги ташаббусларни тарк этиши лозим. Дипломат бу гапи билан махсус халқаро элчи Стеффан де Мистурани қўллаб-қувватлади…). (Русиял явм, 2017 йил 14 июл).
Шундай қилиб Франция «Сурия борасида алоқа гуруҳини» ташкил қилмоқчи ва бу гуруҳ Хавфсизлик кенгашининг барча аъзолари ва минтақадаги фаол томонларни ўз ичига олишини талаб қилмоқда. Шунингдек ўзи билан муносабатда бўлишлари учун беш давлатга сезиларли ташаббус тақдим этмоқда. Бошқача айтганда Германияни Хавфсизлик кенгаши аъзоси эмас деган эътиборда мана шу ролдан маҳрум қилмоқчи. Бу нарса Франциянинг Германия кучайишига бўлган хавотирини ва у учун бирор халқаро рол бўлишини хоҳламаётганини фош қиляпти…
- Шундай қилиб Трампнинг ноаниқ сиёсати ва хусусан Францияга бўлган ташрифи Америка билан Европа ўртасида халқаро сиёсатда ўзгаришни вужудга келтирди. Ҳатто айрим ахборот воситалари бу ташрифни янги халқаро низом дебочаси деб ҳисоблашди: (Британияда чиқадиган «Таймс» газетаси Америка президенти Трампнинг Франция пойтахти Парижга бўлган ташрифини янги халқаро низом дебочаси деб ҳисоблади. Франция президенти Макрон Францияни Америка ва Германия билан янги алоқалар сари етакламоқда деди. Яна газета билдиришича, Британия Евроиттифоқдан чиқиб кетганидан сўнг Макрон ўзини бу иттифоқнинг етакчиси сифатида кўряпти. Газетанинг ифодалашича Британия иттифоқдан чиқиб кетганидан сўнг Европа ўйин картаси Франция қўлига ўтади. Шунингдек газета бош мақоласининг хулоса қилишича Европа Иттифоқи шундай тузилганки на Франция ва на Германия унга танҳо ҳукмрон бўла олмайди. Бу икки юрт бир-бирига адоват қилиш замонидан ўтиб кетган бўлиб, Британия бўлиш бўлмаслигидан қатъий назар Европани етаклашда биргаликда ҳаракат қилишди. Лекин бугун улар яна бир-бирига зид йўналишда кетмоқда. Франция Макрон етакчилиги остида Европани бошқаришни хоҳлаётган бўлса, Германия Меркел етакчилиги остида Европани соғ ва комил тарзда сақлашни хоҳламоқда…). (Вафд газетаси сайти, 2017 йил 14 июл).
- Лекин жавобимизни якунлар эканмиз айтамизки: Франциянинг Сурия саҳнасига кириш ҳақидаги орзуси узоққа чўзилмайди ва Американинг Сурия инқирозида танҳо бўлишни хоҳлаётган позицияси билан тўқнашади. Америка Франциянинг Сурия йўналиши бўйича кўрсатаётган айрим юмшоқ муносабатлари Франция ва Германия ўртасидаги курашни кучайтириш учун холос. Чунки Америка шундай қилса улар Европа Иттифоқини парчалаш учун ўзаро жанжаллашади…
Аммо Франциянинг Германия кучайиб кетишидан қўрқиши ҳақиқий қўрқинчдир. Чунки Германиядаги давлат асослари Франциядаги давлат асосларидан устун ва бу тарихий ва географик жиҳатдан маълум. Шунингдек Германия уни таъсир қилувчи халқаро ҳарбий рол ўйнашидан қайтарадиган ҳамда фақат иқтисодий нуфузга эга бўлишгагина рухсат берадиган иккинчи жаҳон уруши мажбуриятларидан халос бўлаётган экан, Франция қанчалик Америкага яқинлашмасин Германия яна бир бор Франциядан кучли давлат бўлиб бўй кўрсатиши кутилмоқда.
Аллоҳ Таолодан уларнинг ўзаро адоватларини шиддатли қилишини ва ўзлари ёққан оловда ўзларини ёндиришини сўраймиз. Аллоҳ Таоло айтади:
«Улардан аввалги (кофир) кимсалар ҳам (ўз пайғамбарларига мана шунга ўхшаш) макр-ҳийлалар қилган эдилар. Шунда Аллоҳ улар (қурган макр-ҳийла) биноларини таг-туги билан емириб ташлади, бас, улар (тўқиб олган ёлғон бино-тузумлари)нинг томи ўзларининг устига қулади ва уларга ўзлари сезмаган-кутмаган тарафдан азоб-ҳалокат келди» [Наҳл 26]
Шунингдек яқинда Исломий давлат уларнинг юртларига кириб боришини, оламга яхшилик ёйишини ва Росулуллоҳ Aнинг сўзлари рўёбга чиқишини сўраймиз. Росулуллоҳ A айтади:
«لَيَبْلُغَنَّ هَذَا الْأَمْرُ مَا بَلَغَ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ، وَلاَ يَتْرُكُ اللَّهُ بَيْتَ مَدَرٍ وَلاَ وَبَرٍ إِلاَّ أَدْخَلَهُ اللَّهُ هَذَا الدِّينَ بِعِزِّ عَزِيزٍ أَوْ بِذُلِّ ذَلِيلٍ, عِزًّا يُعِزُّ اللَّهُ دِينَ الْإِسْلَامِ, وَذُلاًّ يُذِلُّ بِهِ الْكُفْرَ»
«Бу иш кеча ва кундуз етиб борган жойгача етиб боради. Аллоҳ биронта ҳам ўтроғу кўчманчининг уйини қолдирмасдан унга бу динни азизнинг азизлиги ёки хорнинг хорлиги билан киритади. Азизликки, у билан Аллоҳ Ислом динини азиз қилади. Хорликки, у билан Аллоҳ куфрни хор қилади». Имом Аҳмад ўзининг маснадида Тамим Дорийдан чиқарган, Байҳақий Сунан китобида чиқарган, Ҳоким мустадракда чиқарган. Бу иш Аллоҳнинг ёрдами ва тавфиқи билан рўёбга чиқади ва бу иш Аллоҳ учун қийин эмас.
29 шаввол 1438
23 июл 2017м
