بسـم الله الرحمن الرحيم
“Фиқҳул воқеъ” ёки исломда ақлнинг ўрни
Ислом Аллоҳ Таолонинг бандаларига берган улкан неъмати бўлиб, унинг масъулиятини фақат ақллилардан талаб қилди. Чунки Исломга иймон келтириш ҳам, у келтирган нарсаларни тушуниш ҳам ақлга боғлиқ. Ислом барча мавжуд фикрлар кабидир: унинг воқеси мавжудлиги ёки унинг аслининг воқеси мавжудлиги ақл орқали идрок этилади. Бир вақтнинг ўзида унинг фикрларини ўз ичига олган нусусни ҳам албатта ақл тушуниши ва маъноларини идрок қилиши зарур бўлади. Ислом нусусларида – на Қуръонда ва на ҳадисда – Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайдиган сирли сўзлар йўқ:
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ
„Сизга эса одамларга нозил қилинган нарсаларни (яъни шариат аҳкомларини) баён қилиб беришингиз учун ва шояд тафаккур қилсалар, деб бу эслатмани – Қуръонни нозил қилдик.“[16:44]
Қачонки Ислом ақлга бўйсунади, дейилса, бу тўғри гап, лекин бу – Исломни асоси бўлган Аллоҳ Таолога ва Унинг “Китоби”га иймон келтиришдаги асосдир, деган маънода тўғридир. Шунинг учун Аллоҳ Таоло ақли йўқ жиннидан ёки ҳали вояга етмаган ёш боладан таклифларни соқит қилган, чунки шариатни талаб қиладиган асос, яъни ақл уларда йўқ. Шунингдек, қачонки Исломнинг ўлчови ақл дейилса, бу ҳам тўғри гап бўлади. Чунки ақл Исломнинг асоси ва уни тушуниб амал қилишдаги зарурий восита-қуролдир, яъни ҳидоят ёки залолат эканини ақл аниқлайди. Ҳидоят йўлини Аллоҳ Таоло “Китоб”ида ва “Росули”(с.а.в)нинг суннатида баён қилиб қўйган. Аммо унга ақлсиз етиб бўлмайди. Шариат деб “демоқтария”ни ҳам олаверишдан сақловчи ва шариатга йўлловчи асос ҳам ақлдир.
Шунингдек, қачонки Исломнинг ўлчови ақл дейилса, бу ҳам тўғри гап бўлади. Чунки ақл Исломнинг асоси ва уни тушуниб амал қилишдаги зарурий восита-қуролдир. Буни қуйдагича тушунамиз:
Ақлнинг воқеи шундан иборатки, идрок ҳосил бўлиши учун ҳис қилинадиган воқе бўлиши зарур. Агар ҳис қилинадиган воқе бўлмаса, ақлий жараён ҳам бўлмайди, яъни ақл ишлатилмайди. Демак, идрок ҳам фақат ҳис қилинадиган воқе бўлсагина ҳосил бўлади, фикр ҳам фақат ҳис қилинадиган воқе бўлсагина мавжуд бўлади. Агар ҳис қилинадиган воқе мавжуд бўлмаса, масала хаёлий ва сохта бўлиб қолади-да, ақл ёки фикр ёҳуд идрокдан бўлмайди. Шунга биноан ақлдан ҳис қилинмайдиган воқени идрок қилиш талаб қилинмайди, чунки уни идрок қилиш, яъни ақлий жараён ҳосил бўлиши маҳолдир.
Аммо ақидалар масаласида ақлнинг вазифаси уларнинг тўғри ёки бузуқлигини идрок қилишдан иборат, зеро ақидаларга ақл далил бўлади. Ислом келган илк даврларда ҳам ақидаларини ота-боболаридан ақлларини ишлатмасдан қабул қилиб олган мушрикларни жуда кўп оятларда қоралаб нозил бўлган. Масалан; “Бақара” сурасининг 170-чи оятида: “Қачон (мушрикларга): «Аллоҳ нозил қилган ҳукмларга бўйсунингиз», дейилса, улар: «Йўқ, биз оталаримизни қандай йўлда топган бўлсак, ўшанга эргашамиз», дейишади. Агар оталари ҳеч нарсага ақллари етмайдиган, тўғри йўлни тополмайдиган бўлсалар, ҳам-а?” ёки “Моида” сурасининг 5-чи оятида: “Қачон уларга: «Аллоҳ нозил қилган нарсага ва пайғамбарга келинглар», дейилса, улар:«Биз учун ота-боболаримизни нимани устида топган бўлсак, ўша етарли»,дейишади. Агар ота-боболари ҳеч нарсани билмайдиган ва ҳақ йўлни топа олмайдиган бўлсалар ҳам-а?!”.
Аммо шариат талаби бўйича Ислом ақидасини ақлий далил асосида ёки асли ақл билан исботланган қатъий нақл асосида қабул қилиш фарз. Аллоҳ Таоло жоҳилиятдагиларни бир неча оятларда: “…оталари ҳеч нарсага ақллари етмайдиган…” деб уларни қоралаш билан ақл ишлатишни фарз қиляпти. «Бақара» сурасида: – „Албатта, осмонлар ва Ернинг яратилишида, кеча ва кундузнинг алмашиб туришида, денгизда одамларга керакли нарсаларни олиб юрган кемаларнинг (сузишида) ва Аллоҳ осмондан туширган ва у сабабли ўлик ерни тирилтириб, бор жонзотни тарқатиб-ёйиб юборган сув деган неъматда ва шамолларнинг йўналтирилишида, осмон ва Ер орасидаги итоатгўй булутда – (булутларнинг ҳаммасида) ақлли кишилар учун оят-аломатлар бордир“ [2:164]
Ақлдан ақидани тўғри ёки бузуқлигига ҳукм чиқариш талаб қилинади. Мана шу, Исломда ақл ишлатишнинг усули, ақидаларда далил сифатида ишлатилади ва ақиданинг тўғри ёки бузуқлигига ақлни хоким қилинади, чунки ақл ақидага Қуръон ва Суннатдек далил бўла олади яъни “Жаннат”га ёки “Қиёмат куни”га Қуръон ва ҳадислар асосида иймон келтирсак, Исломни асоси бўлган Аллоҳ Таолога ва унинг китобига иймон келтиришда ақл асосида иймон келтирамиз. Аммо шаръий аҳкомларга эса ақл далил бўлолмайди, зеро шаръий аҳкомларнинг далили шаръий нусуслардан бошқа нарса эмас, яъни Қуръон, Суннат ва Қуръон билан Суннат далолат қиладиган Саҳобалар ижмоси ва Қиёс каби далиллардир. Шаръий Аҳкомларда ақлни аҳкомлар далолат қилган ибораларни тушунишга тариқат қилинади, яъни ундан тушинилган далиллар шаръий аҳкомлар эканлигини тушунишга восита қилинади. Шариатга ишониш-имон келтириш ақлга боғлиқ эмас. Балки Аллоҳ Таоло тарафидан келган Шариат қонунларининг барчасига мутлақ таслим бўлиш лозимдир.
– „Йўқ, Парвардигорингизга қасамки, то улар ўз ўрталарида чиққан келишмовчиликларда сизни ҳакам қилмагунларича ва кейин сиз чиқарган ҳукмдан дилларида ҳеч қандай танглик топмай, тўла таслим бўлмагунларича-бўйинсунмагунларича зинҳор мўмин бўла олмайдилар“. [4:65]
Демак, ақл Аҳкомларнинг тўғрилиги ёки бузуқлиги устидан ҳукм чиқармайди, чунки ақл Аҳкомларга далил эмас. Аҳкомларнинг далили шаръий иборалар ва шаръий иборалар далолат қилган далиллардир. Чунки ақлдан иборадаги нарса тўғри ёки хатолигига ҳукм чиқариш эмас, балки иборани тушуниш ва уни ўз воқеълигига боғлаш талаб қилинган. (бу мавзу ҳақида “Ҳизбут таҳрирнинг мусулмонларга оташин нидоси”дан муфассал маълумот олишингиз мумкин).
Шундан ҳар қандай мусулмон учун ақл шариатни тушунишда ҳам, унга амал қилишда ҳам асос ҳисобланади. Мужтаҳидлар аввал воқеъликни ақл асосида яхши ўрганади, сўнг ўша воқеъликка тааллуқли нусуслардан Аллоҳ Таолонинг ҳукмини тушунади ва бу ҳукм ўзи учун ҳам, шу мужтаҳидга эргашаётган мусулмонлар учун ҳам Аллоҳ Таолонинг ҳукми бўлиб қолади. Шунда ҳукмни излаб топиш учун воқеъликни ўрганишда ҳам, нусуслардан унга алоқадор ҳукмни тушунишда ҳам, муқалидлар ҳукмга амал қилишлари учун шу ҳукмни вақеълигини билишда ҳам ақл асос бўлади. Айнан мана шуни – ФИҚҲУЛ ВОКЕЪ ёки МАНОТ(шаръий ҳукм татбиқ этиладиган воқелик)ни тушуниш дейилади. Масалан: инсонларнинг ҳаётини тартибга солувчи қонунлар керак. Бу мавзуъни мужтаҳид ўрганиб, унга алоқадор ҳукмларни, яъни қонун чиқариш фақат Аллоҳ Таолонинг ҳаққи ва бирорта инсон бу ишни қилиши мумкин эмас, акс ҳолда кофир бўлади, ҳамда бу ишда ким шерик бўлса, у ҳам гуноҳда ва диндан чиқишда бир хил шерик бўлади – деб шариатни баён қилди ва бу ҳукмни қуйдаги далилдан истинбот қилган, Аллоҳ Таоло деди:
إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ
- „Ҳукм ёлғиз Аллоҳнинг измидадир“. [12:67].
Энди бир инсон: “ваколатингни менга бер. Мени сайласанг жамиятни фаровонликка олиб чиқувчи қонунларни чиқариб бераман” – деб ваколат сўраса, у ҳам, ваколатини берувчи ҳам кофирлик қилган бўлади, ҳатто унга шу ишда ёрдам берганлар ҳам, дуолар қилиб, ғолиб бўлишларини тилаганлар ҳам гуноҳда баробар бўладилар, чунки ҳаромга шерик бўлганларнинг ҳам гуноҳи бир хил бўлишини мужтаҳид етказди. Бу ҳукмларни ҳадисдан тушуниш мужтаҳидларнинг иши бўлса, ҳаётда амал қилиш учун ўз воқеълигига ақл воситасида боғлаш(манотини топиш) ҳар бир мўминнинг бурчи. Анас ибн Моликдан ривоят қилади:
«لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ r فِي الْخَمْرِ عَشَرَةً: عَاصِرَهَا، وَمُعْتَصِرَهَا، وَشَارِبَهَا، وَحَامِلَهَا، وَالْمَحْمُولَةَ إِلَيْهِ، وَسَاقِيَهَا، وَبَائِعَهَا، وَآكِلَ ثَمَنِهَا، وَالْمُشْتَرِيَ لَهَا، وَالْمُشْتَرَاةَ لَهُ»
«Расулуллоҳ(с.а.в) ароқ хусусида ўн кишини лаънатладилар: тайёрлатувчини, тайёрловчини, ичувчини, ташувчини, буюртмачини, қуйиб берувчини, сотувчини, пулини еювчини, сотиб олувчини ва ким учун сотиб олинган бўлса ўшани». Термизий ривояти. Ароққа қандайдир бир томондан боғланган инсон ароқ ичган билан бир хил бўлгани каби, қонун чиқришдаги Аллоҳ Таолога шериклик қилиш масаласида ҳам худди шунингдек бўлади.
Яна бир мисол: қиз бола ҳам, ўғил бола ҳам балоғатга етганлик аломатлари зоҳир бўлмаса 15 ёшдан бошлаб вояга етган ҳисобланади деса, бунга қарши чиқиб, ўғил бўлсин, қиз бўлсин 18 ёшда вояга етади деган инсон Аллоҳ Таолонинг ҳукмига қарши чиққан бўлади ва ишонч билан қарши чиқса кофир бўлади. Аллоҳ Таоло айтади:
وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ
„Кимда-ким Оллоҳ нозил қилган дин билан ҳукм қилмас экан, бас, улар кофирлардир”. [5:44]
Адий ибн Ҳотам Пайғамбар алайҳис-салом ҳузурига кирган пайтда Пайғамбар (с.а.в):
اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ
– «Улар Аллоҳни қўйиб ўзларининг донишманд ва роҳибларини Парвардигор деб билдилар». [9:31] оятини ўқиётган эдилар. Шунда Адий ибн Хотам: «Улар роҳибларини Худо қилиб олмаганлар» деди. Пайғамбар (с.а.в):«Уларга ҳаромни ҳалол қилиб, ҳалолни эса ҳаром қилиб беришмаганми ахир. Мана шу уларни (яъни роҳибларини) Худо қилиб олишларидир» деб айтганлар.
Муттақий
