Туркиянинг Сурияга аралашуви кўламлари
Жорий йил 24 августда турк учоқлари Сурия ҳаво бўшлиғини бузиб кирди ва Жараблус минтақасидаги нишонларни бомбардимон қилди. Бундан кейин Туркиянинг Каракамиш минтақасида тўпланиб турган 1500 нафарга яқин Сурия Озодлик армияси жангчилари Фурот совути, дея номланган амалиётда Туркия чегараларини кесиб ўтганди. Дарвоқе, Туркиянинг бу ҳужумни АҚШ президенти ўринбосари Жо Байденнинг Туркия ерига қадам қўйишидан олдин бошлагани диққатни жалб қилади. Бу Туркия ҳукмдорларининг АҚШ маъмуриятига қанчалар итоатгўйликларини ифодаловчи қадам бўлди.
Байден ҳам, Туркия бош вазири Бин Али Йилдирим билан берган матбуот конференцияда Туркиянинг айни жанговар амалиётидан мамнунлигини изҳор этиб, бундай деди: «Биз бу амалиётни ғоят аниқлаб олмоғимиз лозим: яъни Демократик Иттифоқ кучлари Фуротнинг бошқа қирғоғига (шарқий қирғоғига) ўтмоқлари керак, чунки улар агар биз қўйган шартларга риоя қилмайдиган бўлишса, АҚШ қўллаб-қувватловига ҳаргиз эриша олмайдилар». (Арабийя Жадид 2016 йил 24 август). Ўз навбатида, Йилдирим ҳам «Суриядаги АҚШ қўллови остида ўтказилган жанговар аралашув курд халқини ҳимоя қилиш милиция жангарилари Фурот дарёси шарқига қайтмагунларича давом этади. (Арабийя Жадид 2016 йил 24 август), деди. «Оқ уй» матбуот воизи Жош Эрнест ҳам бундай деди: «Кеча чоршанба куни эрталаб Суриядаги Жараблус шаҳрида ИШИД ташкилотига қарши Туркия бошлаган «Фурот совути» амалиёти Анқаранинг ўз курашида кўрсатган муҳим қўллаб-қувватловга яна бир мисолдир» (Халиж онлайн 2016 йил 25 август).
Жо Байден Туркияни тарк этаётиб, 25 август пайшанба куни Стокголмдан туриб, Туркия кучлари айни юртдаги «Исломий Давлат» ташкилотини мағлубиятга учратиш учун қанча вақт керак бўлса, ўшанча Сурия ерларида қолишга тайёр эканини таъкидлади. Швеция пойтахти Стокголм сафари чоғида берган матбуот конференциясида у – Вашингтон ва унинг НАТОдаги иттифоқчилари, Европа Иттифоқи, Ўрта Шарқ ҳозирда Сурияда сиёсий ўтиш даври масаласи учун ечим қидираётганларини билдирди. (Россия Сегодня 2016 йил 25 август). Бундан чиқди, Туркиянинг Фурот совути амалиётини бошлаши АҚШ талаби ва розилиги асосида бўлган. Туркиянинг айни ролни адо этиш учун олдиндан тайёргарлик кўргани унинг аввалги позицияларидан яққол кўзга ташланган эди ва буни биз илгари айтиб ўтганмиз. Шу билан бирга, Туркия АҚШ қўллаб-қувватлови остида Россия ва Эрон, шунингдек, Сурия билан ҳам келишиб ҳам олган, албатта!
Туркия айни жанговар амалиёти ҳақида ўзининг мудофаа вазири Фикри Ишик оғзидан ҳам маълум қилган эди. У маҳаллий телевидениеларнинг бирига берган интервьюсида унинг юрти асосан икки мақсадни кўзлаб жанговар амалиёт бошлаганини, биринчи, Туркия чегаралари хавфсизлигини таъминлаш, иккинчи, «Исломий Давлат» ташкилотини минтақадан қувиб чиқарилгандан сўнг Демократик Иттифоқ кучлари билан Курд Мудофаа отрядларининг у ерга кирмасликларини таъминлашдан иборатлигини таъкидлади. Кейин «Биз у ерда Сурия Озодлик армияси минтақани тўла ўз назоратига олгунга қадар қолишга ҳақлимиз, афсуски, ҳозирда Сурияда бирор давлат йўқ, Туркиянинг Сурия ерлари бирлигини муҳофаза этиш позицияси аниқ ва мустаҳкам» эканини қўшимча қилди. Туркия мудофаа вазири кескин баёнот бериб, «Демократик Иттифоқ партияси ўз қўшинларини Фуротнинг шарқий ҳудудларига олиб чиқиб кетиши шарт, биз уларнинг энг камида икки ҳафта ичида чиқиб кетишлари зарурлигига АҚШ билан келишиб олганмиз, ҳозир бир ҳафтаси ўтди, муҳлат тугаши учун яна бир ҳафта қолди, биз бу орада тўла чиқиб кетишларини кутиб турамиз», деди. Бу кучларни қисқа вақт ичида ортга қайтишга чақириб, агар бунга риоя қилмайдиган бўлсалар, Туркиянинг ҳар қандай амалиётларга қўл уришга ҳаққи борлигидан огоҳлантирди. Ишикнинг изоҳлашича, бу кучлар минтақада тўқнашув юз бермаслигига аҳамият қаратишлари керак ҳамда «курд кучлари билан ИШИД ташкилоти буни яхши англамоғи лозим, акс ҳолда, Туркия бу борада керакли чора кўражак». Кейин мудофаа вазири унинг юрти АҚШ ва Россияни айни амалиёт ҳақида олдиндан хабардор қилганини, кейинроқ Эронга ҳам буни маълум қилганини ва Туркия Сурия режими билан тўғридан-тўғри алоқа қилмаганини қўшимча қилди. (Турк Пресс 2016 йил 25 август).
Туркия бошлаган жанговар амалиётнинг Жараблус орқали бўлганлигининг ҳеч ажабланарли ери йўқ. Чунки гарчи Эрдоган ва унинг ҳукумати одамлар диққатини «Исломий Давлат» ташкилоти Туркияни қамраб олувчи хавф, деган нарсага қаратишга харчанд уринса-да, бироқ бу вақтни ва катта ишларни талаб қилмоқда ҳамда Эрдоган билан унинг партияси обрўсига путур етказмоқда. Масалан, Ғазиантеп портлашлари қурбонларига масжидда жаноза ўқилиши ортидан намозхонлардан «Эрдоган қотил», деган қичқириқлар янграган. Бу эса «Исломий Давлат» ташкилоти ҳар бир амалиёти яққол кўзга ташланишини ва яшириб бўлмаслигини англатади. Бунинг устига, афтидан, Америка ҳам шошилмоқда, Туркия аралашувига жуда муҳтож. Шунинг учун Туркиянинг ўз аралашувини оқлашда курдлар номидан фойдаланаётгани Туркия армиясида илдиз отган миллатчилик туйғусига мос келади. Шу боис ҳам Туркия мудофаа вазири Ишик юқоридаги ўз интервьюсида амалиётнинг «Фурот совути», дея аталишига алоҳида диққатни қаратиб, «турк қуролли кучлари бу соҳада катта тажрибага эга, амалиётга Фурот совути, деган ном берилиши ҳам чиройли бўлиб, турк сиёсий истагини ифода этади, ишонаманки, аскарларимиз бу номни Эрдоганга таклиф қилишган, ўз навбатида, у ҳам бу номга рози бўлган», деди. Энди, нега Фуротлигига келсак, бунинг боиси, Туркия Сурия шимолидаги курдлар назорати остидаги минтақага қизил чизиқ тортган. Бундан олдин эса Туркия буфер зона бўлишини талаб қилган эди. Буфер зона Эъзоз шаҳридан то Жараблус ва охири Боб шаҳрига қадар чўзилган бўлиб, 110 километр (Сурия еридан 65 километр ичкари)ни ташкил қилади ва Суриянинг ғарбу шарқидаги курдлар минтақасига боғланмасликни таъминлайди. Америка Демократик Сурия кучларини тузгач, Туркия бу кучлардан, яъни асосан курдлардан тузилган бу кучларнинг Фурот дарёсидан кечиб ўтишларидан чўчийдиган бўлиб қолди. Америка Манбаж урушида шу кучларга эҳтиёж сезганда эса, Туркия бунга сукут қилди ва жанговар амалиётлар тугаганидан сўнг Манбаждан чиқиб кетишларини шарт қилди, холос. Бироқ АҚШнинг Туркияга Сурияда муҳтожлиги ва Туркиянинг у ерда ҳарбий амалиётлар олиб бораётгани эса Туркиянинг буфер зона масаласини реал воқега айлантириш томон кетаётганига далолат қилади. Масалан, Ал-Жазира мухбирининг Сурия қуролли мухолафатидаги манбааларга таянган ҳолда хабар беришича, «бу мухолафатдаги битта куч турк махсус кучларидан икки юз баробар кўпни ташкил қилади ва уларни элликка яқин зирхли машина қўллаб-қувватлайди». Манбаларга кўра, «турк махсус кучлари икки қишлоқ, яъни Иморана ва Юсуфбек қишлоқлар атрофида курд кучларининг асосий умуртқаси ҳисобланган Сурия Демократик кучлари билан бевосита жангга киришган ва кейинчалик ушбу «Фурот совути» иккала қишлоқни ҳам ўз назоратига олган…». Қуролли мухолафатнинг айтишича, улар ИШИД билан тўқнашувлар ортидан Шарқий Ҳалабдаги Жараблусдан ғарбий томондаги олтита қишлоқни ўз назоратларига олганлар. Улар Ҳалвония, Талли-Шаир, Ҳамирул-Ужож, Бийри-Таҳтоний, Бийри-Фавқоний ва Турайхам қишлоқларидир. Шунингдек, Боб минтақасига қарашли Роий шаҳри шарқида жойлашган икки қишлоқни ҳам ўз назоратларига олганлар. Бу эса мухолафатга Жараблусни Шимолий Ҳалабдаги Роий шаҳри билан боғлаб олишига, кейин эса Туркия билан Сурия ўртасидаги бутун минтақаларни ўз назоратларига олишига имкон беради. (Ал-Жазира нет 2016 йил 27 август).
Булар Американинг ўз малайи Эрдоганга буфер зонани мукофот қилиб бераётганини, Туркия эса бунинг эвазига келажакда Сурия шимолидаги жангчи гуруҳларни ўз назорати остига олиш ролини ўйнашини, яъни бу жангчиларнинг Сурияда Туркия ҳимояси остига ўтишларини, бу билан мустақил қарор қабул қилолмай қолишларини англатади. Бунга қўшимча, айни гуруҳлар, аслида, бошиданоқ хорижий давлатлар ёрдамларига боғланиб қолган. Модомики, уларнинг ёрдамидан узилмас эканлар, эртами-кеч АҚШнинг Суриядаги лойиҳасига мувофиқ ҳаракатланадиган бўлиб қолишлари аниқ, Эрдоган Туркияси эса уларнинг бу ҳаракатларини кафилига айланади. Агар бу жангчи гуруҳлар эс-ҳушларини йиғиб, Шом қўзғолони масаласини обдан ўйлаб кўрсалар эди, шуни билиб олган бўлар эдиларки, бу тил бириктирувчилар тақдири ҳам, қўрқоқлар тақдири ҳам битта, у ҳам бўлса, муқаррар заволдир. Шом қўзғолони эса темирчининг босқони каби ифлосликдан тозаланиб, ўзининг поклигига қайтади. Росулуллоҳ A «Шом Аллоҳнинг замини орасида энг сараси бўлиб, у ерда Аллоҳнинг энг сара бандалари бўлишлари» ҳақида марҳамат қилганлар.
Абдуллоҳ Маҳмуд қаламига мансуб
