1916 йилда Марказий Осиёдаги халқлар Чор Россиясининг мардикор олиш сиёсатига қарши исён кўтарган эди. 1916 йил 25 июнда подшо Николай иккинчи имзолаган Туркистоннинг рус бўлмаган миллатларидан мардикор олиш тўғрисидаги фармонга қарши исён ўша йилнинг 4 июлида Хўжандда бошланган ва унда ўзбеклар, тожиклар, қирғизлар иштирок этган эди.
Тарихий жужжатларга кўра, 1916 йилнинг июлида Самарқандда 25 та, Сирдарёда 20 та, Фарғона водийсида 86 та қўзғолон кўтарилган. Барча исёнлар Россия қўшинлари томонидан аёвсиз бостирилган. Бундай халқ исёнларидан қирғиз халқи ҳам четда турмаган ва рус босқинчиларига қарши мардоновор курашишган эди. Табиийки, рус босқинчилари бу исёнларни ҳам шавқатсиз бостиришган эди.
Қирғизистон президенти Алмазбек Атамбаев 2015 йил 27 май куни Россия томонидан 1916 йилда қирғизларнинг оммавий қатлиом қилинганининг 100 йиллигини хотирлаш ва нишонлаш тўғрисидаги фармонни имзолаган эди. Мазкур фармонда 1916 йил воқеалари исён сифатида баҳоланган ва мазкур исён бостирилиши оқибатида, қирғиз аҳолисининг 40 фоизи қирилиб кетгани айтилган.
Қирғизистонлик тарихчилар ва фуқаролик жамиятининг айрим вакиллари эса 1916 йил воқеаларини геноцид деб тан олинишини ва Россия бу қирғин учун товон пули тўлашини талаб қилиб келади. Тарихчилари 1916 йилдаги исёнда 200 минг қирғиз қирғин қилинган деб ҳисоблайдилар.
Аммо, тўғри гап туққанинга ёқмайди деганларидек, қирғиз тарихчилари ва жамоатчи арбобларнинг бу талаблари рус ҳукумати томонидан салбий қарши олинди ва Қирғизистон ҳукуматидан “тарихий адолатни тиклаш” уринишларини тўхтатишни талаб қилган эди.
Россиянинг бу позицияси 24 декабр куни Бишкекда 1916 йилги қўзғолон масаласига бағишлаб бўлиб ўтган давра суҳбатида Россиянинг Қирғизистондаги элчихонаси маслахатчиси Алексей Мзареуловнинг таҳдиди орқали намоён бўлди. У Азимбек Бекназаровнинг 1916 йилда геноцид бўлган деб айтган сўзлари учун қирғиз тарихчиларини маъломат қилди.
Россия элчихонаси маслахатчиси Азимбек Бекназаровнинг бу баёнотини Қирғизистон тарихчилари учун ҳақорат деб атади. Давра суҳбатига йиғилган олимларнинг 1916 йилги халқ қўзғолонини 100 йиллигига бағишлаб Қирғизистонда катта конференция бўлиб ўтиши тўғрисидаги хабаридан сўнг Алексей Мзареулов конференцияни ким ўтказиши ҳақида қизиқди.
“Конференцияни ким ташкиллаштиради? Наҳотки бу сафар ҳам жаноб Бекназаров раислигида ўтаса? Мен тушуна олмаяпман, ҳеч қандай илмий унвони, мутахассислиги бўлмаган “буюк” жамоатчи арбоб бир ўзи қандай қилиб минглаб руслар келадиган Иссиқкўлда қурултой ташкил қилиши мумкин? Мазкур қурултой Уркунни геноцид деб тан оляпти. Уни бундай катта обрўга эга бўлишининг сири нимада? Бу Россияга қарши тарғибот ва провокациядан бошқа нарса эмас. Бундан ташқари, (конференция) руслар ўрнашиб, яшаб келаётган ва туристлар сони ўсиб бораётган жойда ўтказиляпти. У Иссиқкўлни туристлар даромадидан кесиб қўйишни хоҳлаяптими? Ёки у русларга бу ерда уларни ёқтиришмаслигини кўрсатиб қўймоқчи: “Бу ёққа келманглар” демоқчими ёки бошқа бир давлат пулини оқлаяптими?”, – деди Мзареулов.
У, Қирғизистон демократик давлат эканлиги, жамоат арбоби ва фуқаролар турли тадбирларни ўтказиш ва ўз фикрини очиқ билдириши мумкин эканлигини тушунтирмоқчи бўлган кекса ёшдаги олимларнинг сўзини бўлиб, “Жамоат арбоби касб эмас”, – деди.
Давра суҳбатига йиғилган тарихчилар, бу масалада ўзлари ҳам чиқиш қилишаётгани ва ўз фикрларини билдиришаётгани, жамоатчилик онги юқори эканлигини такидлаб ўтишди. “Ахир унинг сўзлари ҳам эшитиляпти. Бунга қандай қилиб тоқат қиляпсизлар, ахир бу ҳақоратку”, – деди қизишиб Мзареулов.
Бунга жавобан айрим қирғиз тарихчилари унга “бу ерда у цензурачи эмаслиги”ни эслатиб қўйишган бўлса, айримлари Мзареуловни қўллаб, Уркун масаласи бўйича жамоатчилик фикрини тегишли маълумотга эга бўлмаган сиёсатчилар эмас, балки олимлар шакиллантириш кераклигини белгилаб ўтишди.
Давра суҳбати якунида Алексей Мзареулов яна сўз олиб, “Бекназаров хусусида шуни айтмоқчиманки, Россия конституциясида “миллатларора низо қўзғаш” моддаси бор. У ўз уйида хоҳлаган гапини айтиши мумкин бу – жиноят эмас. Аммо ҳеч қандай илмий даражаси бўлмаган киши қурултой тўплаб, геноцид ҳақида айтса… Бу сизларга нима учун керак? Қирғизистон миллатлараро низолардан озмунча жабр кўрдими?”, – деди.
