Ҳизб ут-Таҳрир амири олим, шайх Ато ибн Халил Абу Роштанинг Фейсбук саҳифасидаги зиёратчиларнинг берган саволларига жавобларидан.
Ahmad Nadhifнинг қазо ва қадар ҳақидаги саволига жавоб
Савол:
Ассаламу алайкум ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ, «Тайсир фи усули тафсир» китобининг (арабча матндаги) 44 саҳифасида қуйидагилар келган: «… Ёки нақлий бўлади, яъни Аллоҳ Субҳанаҳу томонидан эканлиги қатъийлиги У Зотнинг Китоби Каримида нақл қилиниши орқали бўлади ёки Росулуллоҳ A томонидан эканлиги қатъийлиги Пайғамбар Aдан ривоят қилинган мутавотир ҳадисда нақл қилиниши орқали бўлади. Масалан, ғайб нарсаларга, фаришталарга, олдин нозил қилинган китобларга, ўтган пайғамбарларга, охират кунига, қадарнинг яхшиси ва ёмонига имон келтириш каби. Аллоҳ Таоло Нисо сурасининг 136 оятида айтади:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا﴾
«Эй мўминлар, Аллоҳга, унинг пайғамбарига ва шу пайғамбарига нозил қилган Китобига ҳамда илгари нозил бўлган Китобларига имонингиз комил бўлсин. Кимки Аллоҳга, фаришталарга, китобларига, пайғамбарларига ва охират кунига ишонмаса, демак, у жуда қаттиқ адашибди» [Нисо 136]
Пайғамбар A эса Жибрил алайҳис саломнинг имон ҳақидаги саволига жавоб берар эканлар бундай дедилар:
«أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ وَالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ مِنْ اللهِ تَعَالَى»
«Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига, охират кунига, қадарнинг яхшиси ҳам, ёмони ҳам Аллоҳ Таолодан деб имон келтиришингдир»».Менда бир савол бор, аниқ тушунтириб беришингизни сиздан илтимос қиламан. Агар мазкур ҳадис мутавотир бўлса, ҳатто қадарга бўлган имон унинг асосига қурилса, у ҳолда нега мазкур ҳадис Исломий шахсия китобининг 1 жилдида, исломий ақида ҳақидаги баҳсда келмаган? Аксинча китоб муаллифи роҳимаҳуллоҳу Таоло қазо ва қадарга бўлган имон ақлий далил устига қурилишини айтган.
Аллоҳ сизни энг яхши мукофот билан мукофотласин, Вассаламу алайкум ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ.
Жавоб:
Ва алайкум ассалам ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ,
Жавоб беришдан олдин мен эътиборингизни икки ишга қаратаман, бу икки иш сизга тушунарсиз бўлган кўринади, бу икки иш: оятлар ва ҳадисларда келган «қадар» сўзи ва «қазо ва қадар» истилоҳи (ибораси)дир. Иккаласи битта мавзу эмас, икки мавзудир. Шунинг учун низом китобида ёки шахсия китобида сиз ўқиган «қазо ва қадар» мавзуси сиз савол берган ҳадисда келган «қадар»дан фарқ қилади.
Энди сизнинг саволингизга қуйидаги жавобни бераман:
- Муслим ривоятида келган Набий Aнинг Жибрил алайҳис саломнинг имон ҳақидаги саволига жавобан:
«أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ وَالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ»
«Аллоҳга, Унинг малоикаларига, китобларига, росулларига, охират кунига имон келтиришинг ва қадарнинг яхшисига ҳам, ёмонига ҳам имон келтиришинг» деган ҳадисига келсак у мутавотир ҳадис эмас, балки саҳиҳ оҳод хабардир, шу билан бирга уни сиз саволингизда айтган «Тайсир фи усули тафсир» китобидаги ўринда далил қилиб келтирилганлиги у саҳиҳ далил келтиришдир. Чунки бу ерда имон келтириш талаб қилинган нарсага далил қилиб келтирилди, имон келтириш талаб қилинган мавзуга далил қилиб келтирилмади. Зеро, Исломга имон келтириш талаби оят билан ва Росулуллоҳ Aдан ривоят қилинган ҳадис билан ва ҳатто Росулуллоҳ A юборган мактуб билан ҳам бўлади. Росул A ўзи подшоҳларга юборган элчилар билан бирга мактубларни ўша подшоҳларни Исломга даъват қилиб юборган эдилар…
- Лекин қадар ақидадан эканлигига, шунинг учун уни инкор қилган кимса кофир эканлигига ҳужжат қоим қилиш пайтида ва у (қадар) Аллоҳ илми эканлигини ҳамда ҳар бир нарса азалдан Лавҳул Маҳфузда ёзиб қўйилганлигини исбот қилиш пайтида қатъий далилларга суянилади. Шунинг учун бу пайтда қадар азалдаги тақдир маъносида эканлиги тўғрисидаги қатъий оятлар зикр қилинади, яъни еру самодаги қандай нарса бўлмасин ҳаммасини Аллоҳ азалдан билиши, уларни азалдан тақдир қилиб қўйганлиги ва азалдан Лавҳул Маҳфузда ёзилганлиги ҳақидаги қатъий оятлар зикр қилинади… Бу қатъий оятлардан баъзилари ушбулардир: Аллоҳ Таоло деди:
﴿إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ﴾
«Фақат унинг хотинига (нажот йўқдир). (Чунки) Биз (яъни, Аллоҳ) унинг (азоб-уқубатда) қолгувчилардан бўлишини тақдир қилиб қўйганмиз» [Ҳижр 60]
Бу оятдаги قدّر калимасининг маъноси азалдаги тақдирдир. Аллоҳ Таоло деди:
﴿وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا﴾
«Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) Ўзи унга етарлидир. Албатта Аллоҳ Ўзи (хоҳлаган) ишига етгувчидир. Дарҳақиқат Аллоҳ барча нарса учун қадар қилиб қўйгандир» [Талоқ 3]
Бу оятдаги ҳар бир нарса учун қадар бор деган сўзнинг маъноси ҳар бир нарса учун бир тақдир ва белгилаб қўйилган вақт бор, демакдир, бунда азалдаги тақдир кўзда тутилади. Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таоло яна деди:
﴿قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾
«Айтинг: Бизга фақат Аллоҳ биз учун ёзиб қўйган нарсагина етур. У бизнинг ҳожамиздир. Бас, имонли кишилар фақат Аллоҳгагина суянсинлар!» [Тавба 51]
Бу оятнинг маъноси «бизга фақат Аллоҳ азалда ёзиб қўйган ва бизга тақдир қилиб қўйган нарсагина етади, биз Аллоҳга таваккул қилувчилармиз» демакдир. Аллоҳ Таоло деди:
﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ﴾
«Ерда судралиб юрган ҳар бир жонивор, осмонда қанот қоқаётган ҳар бир қуш худди сизлар каби (Бизнинг қўл остимиздаги) жамоалардир. Китобда (яъни тақдири азал китобида) бирон нарсани қўймай(ёзганмиз)» [Анъом 38]
Бу оятнинг маъноси «улар ҳам сизларга ўхшаш умматлардир, сизларнинг ризқларингиз, ажалларингиз ва амалларингиз ёзиб қўйилганидек уларнинг ризқлари, ажаллари ва амаллари ҳам ёзиб қўйилган, Лавҳул Маҳфузда бирон нарсани қолдирмасдан ва бирон нарсадан ғофил бўлмасдан (ҳаммасини ёзиб қўйдик)» демакдир. Лавҳул Маҳфуз Китоб деб аталди, яъни ҳар бир нарса Лавҳул Маҳфузда ёзиб қўйилган. Бу эса Аллоҳ илмидан киноядир, яъни қандай нарса бўлмасин ҳаммасини Аллоҳ билади. Аллоҳ Таоло яна деди:
﴿عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾
«Ғайбни билгувчи Парвардигордир. Осмонлар ва ердаги бир зарра мисоличалик, ундан ҳам кичик (ёки) катта бирон нарса (Ундан)дан маҳфий бўлмас — албатта очиқ Китобда (яъни, Аллоҳнинг азалий ёзмиши — Лавҳул-маҳфузда у) мавжуд бўлур» [Сабаъ 3]
Яъни Лавҳул маҳфузда ҳаммаси ёзиб қўйилган. У шу оятнинг ўзини далил қилиш билан Аллоҳ илмидан киноядир.
- Шуни ҳам айтиш керакки, бу маънодаги қадар, яъни азалдаги тақдир ёки Лавҳул Маҳфузда ёзиб қўйилишлик ёки фалон ишнинг бўлишини Аллоҳ Субҳанаҳунинг билиши амал ҳосил бўлишида Аллоҳ илмига суяниб қолиш, амал қилиш воситаларини олмаслик ёки сабаблар ва мусаббаботларга киришмаслик маъносини англатмайди. Чунки Аллоҳ илми ҳеч кимсага кашф бўлмаганки (очилмаганки), бирон кимса бир иш бўлишини ёки бўлмаслигини билса. Шунинг учун бирон нарсанинг бўлишини ёки бўлмаслигини олдиндан билиш мумкин эмас, фақат уни қилиш воситаларига киришиб уни амалга оширилганидан кейингина билиш мумкин. Ана шундан кейин амал бўлиши ёки бўлмаслиги жиҳатидан бўлган воқелик очилиб маълум бўлади. Шунинг учун бирон кимсанинг Аллоҳ илмига суяниб амални тарк қилиши тўғри бўлмайди, бу саҳобаларга мушкул-тушунарсиз бўлган пайтда Росул A уларни суяниб қолмаслик тўғрисида огоҳлантириб уларни амал қилишга буюрганлар. Бухорий Али караммаллоҳу важҳаҳудан ушбуни чиқарди:
«فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ الْقَوْمِ: أَلاَ نَتَّكِلُ يَا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: لاَ، اعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ، ثُمَّ قَرَأَ: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى الآيَةَ»
«Шунда қавмдан бир киши: (Аллоҳ илмига) суянмаймизми ё Росулуллоҳ? – деди. Пайғамбаримиз: йўқ, амал қилинглар, ҳар бир киши муяссар қилингандир, дедилар сўнгра: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى», деган оятни қироат қилдилар». Бу ҳадис қадарга бўлган имон суяниб қолишни англатмаслигини очиқ айтиб турибди. Чунки қадар ва ёзиб қўйилганлик, яъни Аллоҳ илми халқдан ҳеч кимга очилмайди, шундай экан қайси нарсага суянилади?
Шунинг учун Росулуллоҳ A ўзидан: суянмаймизми? – деб сўраган кишига: йўқ, деб жавоб бердилар, яъни уни Аллоҳ илмига суянишдан қайтардилар ва бу билангина кифояланмай балки унга: амал қилинглар, деб ҳам айтдилар, яъни уни амал қилишга буюрдилар. Шунинг учун демак қадарга бўлган имон амал қилмасликни англатмайди.
Қадар ҳақидаги саволингизга жавоб аниқ бўлган бўлса керак, деб умид қиламан.
Биродарингиз Ато ибн Халил Абу Рошта
7 шаввол 1436ҳ
23 июл 2015м
